༄༅། །བོད་ཀྱི་རྔོན་པའི་གོམས་སྲོལ་རིག་གནས་ལ་དཔྱད་པ།

ནང་དོན་གནད་བསྡུས། དཔྱད་རྩོམ་འདིར་འབྲེལ་ཡོད་ཡིག་ཚང་དང་ས་གནས་ཡུལ་མི་ལ་བཅར་འདྲི་བྱེད་པའི་ཐབས་གཉིས་ཟུང་དུ་སྦྲེལ་ཏེ། སྟོད་ལུང་ཆུ་བཟང་གི་གནའ་མིའི་རྗེས་ཤུལ་དང་རྒན་གྱ་བྲག་དཀར་གྱི་ཏེན་ནེ་སའི་ཝའི་འགྲམ་རུས་བཅས་ཀྱི་གནའ་ཤུལ་གསར་རྙེད་ཀྱི་ཁུངས་སྣེ་གཞིར་བཟུང་ནས། ཕལ་ཆེར་ལོ་ངོ་ཁྲི་ཉི་ཤུ་ནས་ཁྲི་བཅུ་དྲུག་གི་གོང་རོལ་དུ་བོད་ཡུལ་ལ་རི་དྭགས་རྔོན་པའི་གོམས་སྲོལ་དར་ཡོད་པ་དང་། དེ་ལ་མི་སེར་ཕལ་ཆེ་བའི་འཚོ་ཚིས་དང་འབྲེལ་བའི་དཔལ་འབྱོར་རྔོན་རྒྱག་དང་བཙན་པོའི་དཔུང་གི་རྩལ་ངོམ་པའི་དཔའ་བོའི་མཚོན་བྱེད་ཆབ་སྲིད་རྔོན་རྒྱག་རིགས་གཉིས་ཡོད་ཅིང་། དེའི་བྱུང་འཕེལ་གྱི་འཚོ་བའི་ཁོར་ཡུག་དང་རིག་གནས་རྒྱབ་ལྗོངས། ཆོ་ག་དང་འཛེམ་བྱ། མི་ཆོས་རྩ་དོན་བཅས་ཀྱིས་མཚོན་པའི་རིག་གནས་སྣང་ཚུལ་ལ་ཕྱོགས་སྣེ་མང་པོ་ནས་དཔྱད་པ་བཏང་ནས། རི་དྭགས་རྔོན་རྒྱག་ནི་མདོ་དབུས་མཐོ་སྒང་དུ་འགྲོ་བ་མིའི་རིགས་གཞིས་ཆགས་པ་ནས་བཟུང་བྱུང་བའི་འཚོ་བའི་གོམས་སྲོལ་རིག་གནས་ཞིག་ཡིན་པ་མ་ཟད། དེའི་རྨང་གཞིའི་སྟེང་ནས་ཕྱིས་སུ་ཞིང་ལས་དང་འབྲོག་ལས་དར་བ་སོགས་ཡུལ་ལུང་འདིའི་ཤེས་རིག་དར་བའི་རྩ་བ་ཚུགས་པའི་འདོད་ཚུལ་གསར་དུ་བཏོན་ཡོད།

བརྡ་ཆད་གཙོ་བོ།  རྔོན་པ། གོམས་སྲོལ རིག་གནས་སྣང་ཚུལ།

རི་དྭགས་རྔོན་རྒྱག་གི་གོམས་སྲོལ་ནི་སྔོན་ཆད་འཛམ་གླིང་ཤར་ནུབ་ཀྱི་ཡུལ་ལུང་མང་པོར་དར་ཁྱབ་ཆེ་ཞིང་། ལྷག་པར་དུ་འབྲོག་ལས་དར་བའི་ཡུལ་ལུང་ཕལ་ཆེ་བ་རུ་ཉེ་བའི་དུས་བར་དུ་རྒྱུན་མཐུད་པའི་རིག་གནས་དཔེ་ལུགས(文化模式)ཤིག་ཡིན། “མིའི་རིགས་སའི་གོ་ལ་འདིར་འཚོ་སྡོད་བྱས་ཏེ་ད་བར་དུ་ལོ་ངོ་ཁྲི་༤༠༠ལྷག་ཙམ་འདས་ཤིང་། དེའི་ཡུན་གྱི་བགྲང་བྱ་ཕལ་ཆེ་བ་རི་དྭགས་རྔོན་རྒྱག་གི་ཁྲོད་ནས་འདས་ཤིང་། ད་ནས་ཡར་རྩིས་པའི་ལོ་ངོ་ཁྲི་གཅིག་ཙམ་གྱི་དུས་སུ་ད་བཟོད་རྨོ་འདེབས་པ་དང་རི་དྭགས་གཡུང་དུ་ཕབ་པའི་འགོ་བརྩམས། དེའི་ཡར་སྔོན་ལ་མིའི་རིགས་ཀྱིས་རང་གི་ལག་ཟུང་ལ་བརྟེན་ནས་ཐོན་སྐྱེད་མི་བྱེད་པར་རྔོན་ལས་དང་ལོ་ཏོག་འཚོལ་བསྡུ་ཙམ་ལ་བརྟེན་ནས་འཚོས་ཡོད། དེ་བས་མིའི་རིགས་བྱུང་བ་ནས་དུས་ཡུན༩༠%ཙམ་ནི་རི་དྭགས་རྔོན་རྒྱག་དང་ལོ་ཏོག་འཚོལ་བསྡུ་ཙམ་ལ་བརྟེན་ནས་འཚོ་བ་རོལ་བ་ཡིན་ཞེས་བཤད་ཆོག”[①]པས་ན། རི་དྭགས་རྔོན་རྒྱག་ནི་ལོ་རྒྱུས་ཡུན་རིང་ལྡན་པའི་མིའི་རིགས་ཀྱི་འཚོ་བའི་གོམས་སྲོལ་ཞིག་ཡིན་ཞིང་། གོམས་སྲོལ་འདི་ཡིས་འབྲོག་པའི་སྤྱི་ཚོགས་སྒྲིག་སྲོལ་དང་རིག་གནས་དཔེ་ལུགས། མི་ཆོས་བསམ་བློ། སྐྱེ་ཁམས་རིག་གནས་སོགས་ལ་ཤུགས་རྐྱེན་ཟབ་མོ་ཡོད། “སྐྱེ་དངོས་རིག་པ་བ་དང་གནའ་དཔྱོདརིག་པ་བ་དག་གི་ཉམས་ཞིབ་ཀྱི་མཐའ་སྡོམ་ལྟར་ན། ད་ལྟའི་བར་དུ་སའི་གོ་ལ་སྟེང་དུ་མི་གྲངས་དུང་ཕྱུར་༨༠༠ཙམ་འཚོ་གནས་བྱེད་མྱོང་ཞིང་། དེ་ལས་མི༩༠%ཙམ་ནི་རི་དྭགས་རྔོན་རྒྱག་དང་ལོ་ཏོག་འཚོལ་བསྡུ་མཁན་ཡིན་ལ། ༦%ཙམ་ནི་ཞིང་ལས་ཐོན་སྐྱེད་གཉེར་མཁན་དང་། ཤུལ་དུ་ལྷག་པའི་༤%ནི་ང་ཚོ་འདུས་པའི་བཟོ་ལས་སྤྱི་ཚོགས་ཀྱི་མི་ཡིན་པས།”[②]རི་དྭགས་རྔོན་རྒྱག་གི་གོམས་སྲོལ་གྱིས་མིའི་རིགས་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་ཁྲོད་གོ་གནས་གལ་ཆེན་ཞིག་བཟུང་ཡོད་པ་མངོན་གསལ་དོད་པོ་རེད། ཡིན་ཡང་ད་ལྟའི་དུས་སུ་རི་དྭགས་རྔོན་རྒྱག་གི་གོམས་སྲོལ་ཕལ་ཆེར་ཉམས་ཤིང་།[③]དེ་དང་འབྲེལ་བའི་ཤུལ་བཞག་རིག་གནས་ལ་དོ་སྣང་བྱེད་མཁན་ཧ་ཅང་ཉུང་ཞིང་། རེ་འགའ་ཡོད་པ་དག་གིས་ཀྱང་རྔོན་ལས་རིག་གནས་ཀྱི་ཕུགས་དེད་དེ་དཔྱད་གླེང་བྱས་མེད་པ་མ་ཟད། རྔོན་ལས་ནི་སྔོན་ཆད་འཚོ་བའི་ཆུ་ཚད་ཞན་པའི་དུས་ཀྱི་འཚོ་གནས་རྟེན་གཞི་ཙམ་ཡིན་པར་འདོད་པ་ལྟ་བུ[④]སོགས་རྔོན་ལས་རིག་གནས་ཀྱི་རིན་ཐང་ལ་ངོས་ཟིན་ཡག་པོ་བྱུང་མེད་པ་བཅས་ཀྱི་གནད་དོན་ལ་དམིགས་ནས། རྩོམ་འདིར་ཡིག་ཚང་དང་རྔོན་པའི་ངག་རྒྱུན། གནའ་དཔྱོད་རིག་པའི་དཔྱད་འབྲས་བཅས་ལ་གཞི་བཅོལ་ནས། བོད་ཀྱི་རྔོན་ལས་གོམས་སྲོལ་གྱི་བྱུང་འཕེལ་དང་ཁྱད་ཆོས། རིག་གནས་སྣང་ཚུལ་བཅས་ཀྱི་སྐོར་གླེང་བ་བྱའོ། །

ད་ལྟ་ང་ཚོས་མཐོང་དུ་ཡོད་པའི་ཡིག་ཚང་རྙིང་པ་ཁག་ཏུ་བཙན་པོ་སྐབས་ཀྱི་རི་དྭགས་རྔོག་རྒྱག་གི་གནས་ཚུལ་རགས་པ་ཙམ་ལས་དེའི་ཡར་སྔོན་གྱི་གནས་ཚུལ་ཤེས་ཐབས་མེད་པ་དང་། བོད་འབྲེལ་ས་ཁུལ་ནས་རྙེད་པའི་བྲག་བརྐོས་རི་མོ་ཕལ་ཆེ་བར་རི་དྭགས་རྔོན་རྒྱག་གི་གནས་ཚུལ་མཚོན་པའི་རི་མོ་མང་པོ་ཞིག་ཡོད་མོད། དེ་དག་མང་ཆེ་བ་བོད་དུ་ལྕགས་ཆས་བྱུང་བའི་རྗེས་སུ་བྱུང་བ་ཡིན་པས་ན། ལོ་ངོ་སུམ་སྟོང་ཙམ་ལས་དེའི་ཡར་སྔོན་ལ་འདེད་ཐབས་མེད་པ་བཅས་ཀྱིས། རི་དྭགས་རྔོན་རྒྱག་གི་ཐོག་མའི་འབྱུང་ཁུངས་གླེང་བ་ལ། བོད་ཁུལ་གྱི་རྡོ་ཆས་རྙིང་མའི་སྐབས་ཀྱི་གནའ་དཔྱོད་གསར་རྙེད་དག་ལ་གཞི་མི་བཅོལ་ཐབས་མེད་ཡིན། གནའ་དཔྱོད་རིག་པ་བ་དག་གི་ཁྲོད་ལ། “མདོ་དབུས་མཐོ་སྒང་དུ་འཚོ་བ་རོལ་མཁན་གྱི་མིའི་རིགས་ཐོག་མ་ནམ་ཞིག་བྱུང་བའི་དུས་ཚོད་ཀྱི་ཆ་ནས་བཞེད་པ་མི་མཐུན་མོད། ཡིན་ཡང་གཉུག་གནས་ཡུལ་མི་ཆེས་སྔ་བ་དག་ནི་རི་དྭགས་རྔོན་རྒྱག་ལ་བརྟེན་ནས་འཚོ་བ་རོལ་མཁན་ཡིན་པ་མང་ཆེ་བས་ཞལ་མཐུན།”[⑤]ཡིན་ཡང་རྒྱལ་ཕྱི་ནང་གི་ཞིབ་འཇུག་པའི་དག་གི་ཁྲོད་དུ་བོད་འབྲེལ་ས་ཁུལ་གྱི་རི་དྭགས་རྔོན་རྒྱག་ལ་ཞིབ་འཇུག་བྱས་པ་ཉུང་ཉུང་ཡིན་པ་མ་ཟད། གོམས་སྲོལ་འདི་ཡང་ཕལ་ཆེར་རྒྱུན་ཆད་ཟིན་པས་ན་དེའི་སྐོར་གྱི་དཔྱད་འབྲས་ཐོར་རེ་ལོང་ངེ་ཙམ་ལས་མེད་མོད། ནུབ་ཕྱོགས་ཀྱི་རིག་པ་སྨྲ་བ་དག་གིས་སྔ་མོ་ནས་གདོད་མའི་སྤྱི་ཚོགས་ཀྱི་རི་དྭགས་རྔོན་རྒྱག་གི་གོམས་སྲོལ་རིག་གནས་ལ་ཞིབ་འཇུག་བྱས་ཡོད་པ་དེས[⑥]ང་ཚོ་ལ་ཡང་བློ་འབྱེད་ཀྱི་ནུས་པ་ཐོན་ངེས་ཏེ། “འཕེལ་འགྱུར་སྨྲ་བའི་ཚབ་མཚོན་མི་སྣ་ཏར་ཝུན་གྱིས་སྤྱི་ལོ༡༨༧༣ལོར་སྤེལ་བའི《མིའི་རིགས་ཀྱི་འབྱུང་ཁུངས》ཞེས་པའི་དེབ་ཏུ། རྡོ་ཆས་མཚོན་ཆ་ཡིས་གདོད་མའི་མིའི་རིགས་ཀྱི་རི་དྭགས་རྔོན་རྒྱག་ལ་ཐོན་པའི་ནུས་པའི་སྐོར་གླེང་སློང་བྱས་ཡོད་པ་མ་ཟད། མིས་བཟོས་མཚོན་ཆས་རི་དྭགས་རྔོན་པ་དེས་མིའི་རིགས་སྤྲ་ནས་མི་རུ་འགྱུར་བའི་རྒྱུ་རྐྱེན་གཙོ་བོ་ཡིན་ཞེས་གསུངས་ཡོད།”[⑦]ཁོང་ཚོས་རི་དྭགས་རྔོན་རྒྱག་གི་གོམས་སྲོལ་དེས་མིའི་རིགས་ཀྱི་འཕེལ་འགྱུར་ལ་ནུས་པ་ཆེན་པོ་ཐོན་ཡོད་པ་མ་ཟད། མིའི་རིགས་རིག་གནས་ཀྱི་ཁྱད་ཆོས་ལྡན་པའི་སྲོག་ཆགས་ཤིག་ཏུ་འགྱུར་བ་ལ་ཡང་ནུས་པ་མངོན་གསལ་ཐོན་ཡོད་པ་ངོས་འཛིན་ཀྱིན་ཡོད་དེ། “སྤྱི་ལོ་༡༩༩༦ལོར་ཆི་ཁ་གྷོ་སློབ་ཆེན(The University of Chicago)དུ“མི་དང་རྔོན་པ”ཞེས་པ་བརྗོད་གཞིར་བཟུང་ནས་མིའི་རིགས་རིག་པའི་ཚོགས་འདུ་གལ་ཆེན་ཞིག་བསྡུས་པ་དེའི་ཐོག་ནས། རྔོན་རྒྱག་གོམས་སྲོལ་གྱིས་མིའི་རིགས་བསྐྲུན་པ་ཡིན་ཞེས་པའི་ལྟ་ཚུལ་གསར་དུ་བཏོན”[⑧]པ་ལྟ་བུ་ཡིན། དུས་རབས་ཉི་ཤུའི་དུས་དཀྱིལ་ནས་བོད་ཁུལ་གནའ་རྫས་རྟོག་ཞིབ་ཀྱི་འགོ་ཚུགས་པ་ནས་བཟུང་། རིམ་གྱིས་རྡོ་ཆས་གསར་རྙིང་དུས་ཀྱི་གནའ་ཤུལ་མང་པོ་ཞིག་རྙེད་དང་རྙེད་མུས་ཡིན་པ་དག་གིས་མདོ་དབུས་མདོ་སྒང་དུ་མིའི་རིགས་བྱུང་ཞིང་གཞིས་ཆགས་པ་དང་རི་སྐྱེས་སྲོག་ཆགས་ཀྱི་འཕེལ་འགྱུར་སོགས་ལོ་རྒྱུས་ཀྱི་གནས་ཚུལ་མང་པོ་ཞིག་ཇེ་གསལ་དུ་འགྲོ་བར་ནུས་པ་ཆེན་པོ་ཐོན་ཡོད་དེ། དཔེར་ན། གནའ་དཔྱོད་རིག་པའི་མཁས་པ་དག་གི་ཁྲོད་དུ་དུས་རབས་གོང་མའི་ལོ་རབས་བརྒྱད་ཅུའི་ནང་ནས་བཟུང“གངས་ཅན་མཐོ་སྒང་ཚུད་པའི་རང་རྒྱལ་གྱི་ལྷོ་ནུབ་ས་ཁུལ་ཕལ་ཆེར་ནི་མིའི་རིགས་ཀྱི་ཐོག་མའི་འབྱུང་ཡུལ་རེད”[⑨]ཅེས་རིགས་འདེད་བྱེད་མཁན་དང་།“མདོ་དབུས་མཐོ་སྒང་ནི་མིའི་རིགས་ཀྱི་འབྱུང་ཁུངས་རེད”[⑩]ཅེས་གསུངས་མཁན་བྱུང་ཡོད་པ་སོགས་ལྟ་བུ་ཡིན། གནའ་རྫས་རྟོག་ཞིབ་ཀྱིས་མདོ་དབུས་མཐོ་སྒང་གི་ཡུལ་འདི་སྐལ་བ་ས་ལ་ཆགས་ཤིང་སྲིད་པ་གདན་དུ་འཁོད་པའི་ལོ་རྒྱུས་ཀྱི་གནས་ཚུལ་མང་པོ་ཞིག་ཇེ་གསལ་ནས་ཇེ་གསལ་དུ་འགྲོ་བར་ནུས་པ་ཆེན་པོ་ཐོན་དང་ཐོན་མུས་ཡིན་ཏེ། སྤྱི་ལོ་༢༠༡༦ལོར་ཀྲུང་གོའི་ཚན་རིག་ཁང་སྒལ་རུས་སྲོག་ཆགས་དང་གནའ་བོ་མིའི་རིགས་ཞིབ་འཇུག་ཁང་དང་བོད་རང་སྐྱོང་ལྗོངས་གནའ་དཔྱོད་དང་རིག་དངོས་སྲུང་སྐྱོབ་ཞིབ་འཇུག་ཁང་གཉིས་མཉམ་འབྲེལ་གྱིས་གནའ་རྫས་སྔོག་འདོན་གྱི་ལས་དོན་སྤེལ་སྐབས། བོད་ལྗོངས་ནག་ཆུ་ས་ཁུལ་ཤན་རྩ་རྫོང་གཞུང་སྨད་ཤང་རྡོ་ར་གྲོང་ཚོ་ནས་མདོ་དབུས་མཐོ་སྒང་གི་ཆེས་ཐོག་མའི་ས་རིམ་ལྡན་པའི་གནའ་ཤུལ་སྔོག་ཡུལ་ཉྭ་སྟིའི་གནའ་ཤུལ་གསར་རྙེད་བྱུང་ཞིང་། གནའ་དཔྱོད་རིག་པའི་ཉམས་ཞིབ་པ་དག་གིས“ཉྭ་སྟིའི་གནའ་ཤུལ་གྱི་ལོ་རབས་དང་རྡོ་ཆས་ཚོགས་ཀྱི་གྲུབ་ཚུལ་གྱི་ཁྱད་ཆོས་སྟེང་ནས་དཔྱད་ན། ཆེས་ཉུང་མཐའ་ཡང་ལོ་ངོ་བཞི་ཁྲི་ནས་སུམ་ཁྲིའི་དུས་སུ་མདོ་དབུས་མཐོ་སྒང་གི་འགྲོ་བ་མིའི་རིགས་ཀྱིས་སྔོན་ཐོན་ཅན་གྱི་རྡོ་ཆས་ལག་རྩལ་བེད་སྤྱད་དེ་ཁྱིམ་གཞི་བསྐྲུན་ཟིན་པ་དང་། མཐོ་སྒང་གི་ཁོར་ཡུག་ཏུ་ལོ་རྒྱུས་སྔོན་ནས་བཟུང་འགྲོ་བ་མིའི་རིགས་གཞིས་ཆགས་བྱུང་ཡོད་པར་བདེན་དཔང་བྱེད་ཐུབ།”[11]ཅེས་གསུངས། སྤྱི་ལོ2019ལོར་ཀན་ལྷོ་བོད་རིགས་རང་སྐྱོང་ཁུལ་བསང་ཆུ་རྫོང་གི་རྒན་གྱའི་བྲག་དཀར་ནས་ཏེན་ནེའི་སོ་ཝའི་མི(Denisovans)་ཡི་འགྲམ་རུས་ཤིག་རྙེད་པ་དེ་ནི་ཨེ་ཤ་ཡ་ཤར་མ་ནས་རྙེད་པའི་ཏེན་ནེ་སོ་ཝའི་རྗེས་ཤུལ་ཐོག་མ་ཡིན། དེ་ལ་ཉམས་ཞིབ་བྱས་པའི་དཔྱད་འབྲས་ལྟར་ན། “ཉུང་མཐའ་ཡང་ལོ་ངོ་ཁྲི༡༦གོང་གི་མིའི་རིགས་ཀྱི་འགྱུར་རྡོ་ཡིན་ཞིང་། མདོ་དབུས་མཐོ་སྒང་གི་ཆེས་སྔ་བའི་མིའི་རིགས་ཀྱི་འགྱུར་རྡོ་དང་མིའི་རིགས་གཞིས་ཆགས་པའི་བདེན་དཔང་ཆེས་སྔ་ཤོས་དེ་ཡིན།”[12]2021ལོར་ཀང་ཀྲོ་སློབ་ཆེན་གྱི་སློབ་དཔོན་ཆེན་མོ་ཀྲང་ཏེན་ལགས་ཀྱིས་Science Bulletinསྟེང་དུ་སྟོད་ལུང་ཆུ་བཟང་གི་གདོད་མའི་མིའི་རྐང་ལག་གི་རྗེས་ཤུལ་གསར་རྙེད་བྱུང་བའི་གནས་ཚུལ་གསལ་བསྒྲགས་བྱས་པ་དེ་ནི་“ལོ་ངོ་ཁྲི་ཉི་ཤུའི་གོང་རོལ་གྱི་རྗེས་ཤུལ་ཡིན་ཞིང་། ང་ཚོས་མདོ་དབུས་མཐོ་སྒང་གི་མིའི་རིགས་ཀྱི་གཞིས་ཆགས་ལོ་རྒྱུས་དང་ས་བབ་མཐོ་ཞིང་འཚོ་དབུགས་ཉུང་བའི་སྐྱེ་ཁམས་ལོ་རྒྱུས་ཀྱི་ལྟ་ཚུལ་ལ་འགྱུར་བ་ཆེན་མོ་བཏང་བ་མ་ཟད། གསར་ལམ་མང་པོར་འཛམ་གླིང་གི་མིའི་རིགས་རྐང་ལག་གི་རྗེས་ཤུལ་བྲག་ངོས་དོད་པའི་སྒྱུ་རྩལ་ཡིན་ཞེས་གླེང་ཞིང་། ལོ་དེའི་འཛམ་གླིང་གི་གནའ་རྫས་གསར་རྙེད་བཅུའི་གྲས་སུ་ཚུད”[13]པ་སོགས་མདོ་དབུས་མཐོ་སྒང་ནི་མིའི་རིགས་ཀྱི་ཐོག་མའི་འབྱུང་ཁུངས་ཡིན་ཞེས་པ་ལ་གནས་ལུགས་གཏན་ནས་མེད་པ་ཞིག་མིན་པའི་ངེས་ཤེས་འདྲོངས་ཡོང་བ་མ་ཟད། འགྲོ་བ་མིའི་རིགས་གཞིས་ཆགས་ནས་རི་དྭགས་རྔོག་རྒྱག་དང་ལོ་ཏོག་འཚོལ་བསྡུ་ཡི་གོམས་སྲོལ་ལ་ལོ་རྒྱུས་ཡུན་རིང་ལྡན་པ་ཧ་ཅང་གསལ་བོ་ཡིན།

མདོ་དབུས་མཐོ་སྒང་གི་ཡུལ་གྲུ་འདིར་འགྲོ་བ་མིའི་རིགས་གཞིས་ཆགས་པ་ནས་བཟུང་རི་དྭགས་རྔོན་རྒྱག་དང་ལོ་ཏོག་གི་འཚོ་བསྡུ་ཡི་ལུགས་སྲོལ་བྱུང་ཞིང་། མིའི་རིགས་ཀྱིས་རང་བྱུང་ཁམས་ཀྱི་བྱ་དངོས་སྣ་ཚོགས་ལ་ཆ་རྒྱུས་ཇེ་ཟབ་དང་འབྲེལ་འདྲེས་ཇེ་མང་དུ་སོང་བ་དང་བསྟུན། རྣམ་དཔྱོད་རིམ་གྱིས་རྒྱས་ནས་ལག་རྩལ་གསར་བཟོ་ཡི་ནུས་པ་ཇེ་ལེགས་ནས་ཇེ་ལེགས་སུ་སོང་བས། རི་དྭགས་རྔོན་པ་དང་ལོ་ཏོག་འཚོལ་བསྡུ་ཡི་ནུས་པ་ལ་འཕེལ་འགྱུར་བྱུང་ནས་མིའི་རིགས་ཀྱི་ཤེས་རིག་གི་རྩ་བ་ཚུགས་པའི་འགོ་བརྩམས་ཡོད་དེ། “སྲིད་ཞིང་གི་རྒྱ་ཁྱོན་ལ་སྨིད་གྲུ་བཞི་མ་ཉི་ཤུ་ལྷག་ཡོད་པའི་ས་རིམ་བསྔོགས་རྗེས་ཁྱོན་བསྡོམས་རྡོ་ཆས་༣༦༨༣ལྷག་རྙེད་སོན་བྱུང་ཡོད་པ་དང་། རྡོ་ཆས་འདུ་སར་ལོ་མའི་དབྱིབས་ཀྱི་རྡོ་སྙིང་དང་རྡོ་ལེབ། རྡོ་གྲི། རྡོ་གཞོག །རྡོ་དུམ་དང་རྡོ་ཡོ་ཆས་སོགས་ཡོད།”[14]ཅེས་ཉྭ་སྟིའི་གནའ་ཤུལ་གྱི་རྡོ་ཆས་ངོ་སྤྲོད་བྱས་ཡོད་པ་འདི་ལས། མ་མཐའ་ཡང་ལོ་ངོ་ཁྲི་བཞི་ཡི་གོང་རོལ་ནས་མདོ་དབུས་མཐོ་སྒང་དུ་རི་དྭགས་རྔོན་རྒྱག་གི་ལུགས་སྲོལ་དར་ཁྱབ་ཆེ་ཞིང་དེའི་ཆུ་ཚད་ཀྱང་མཐོན་པོར་སླེབས་ཡོད་པ་རྟོགས་ཐུབ། དེ་ཡིས་ཕྱིས་སུ་ཞིང་ལས་དང་འབྲོག་ལས་རིམ་གྱིས་དར་བ་ལ་ནུས་པ་ཆེན་པོ་ཐོན་ཡོད་ངེས་པས་ན། རི་དྭགས་རྔོན་རྒྱག་གིས་མདོ་དབུས་མཐོ་སྒང་གི་མིའི་རིགས་དང་ཤེས་རིག་བསྐྲུན་པ་ཡིན་ཞེས་བཤད་ཆོག་སྙམ།

ད་ལྟ་ང་ཚོར་མཐོང་ཆོས་སུ་གྱུར་བའི་ཡིག་ཚང་དང་བྲག་བརྐོས་རི་མོ། ས་འོག་ནས་ཐོན་པའི་གནའ་རྫས་བཅས་ལ་ཁུངས་བཅོལ་ནས་དབྱེ་ཞིབ་བྱས་ཚེ། བོད་ཡུལ་གྱི་རི་དྭགས་རྔོན་རྒྱག་ལ་ཆབ་སྲིད་རྔོན་རྒྱག་དང་དཔལ་འབྱོར་རྔོན་རྒྱག་གཉིས་རིགས་ཡོད་དེ། སྔ་མ་ནི་ཏུན་ཧོང་གཏེར་ཡིག་དོན་ཆེད་གནད་བསྡུས་ཀྱི་ལོ་ཚིགས་སུ། “བཙན་པོ་བྱང་རོལ་དུ་གཤེགས”[15]ཞེས་བཙན་པོའི་སྐབས་སུ་རྒྱལ་བློན་འཁོར་བཅས་ཡར་ཀླུང་གཞུང་ནས་བྱང་ཕྱོགས་ཀྱི་འབྲོག་ཡུལ་དུ་ཕེབས་ཏེ་འབྲོང་གཡག་དང་གཅན་གཟན་སོགས་རི་དྭགས་རྔོན་པའི་སྲོལ་ཡོད་པ་དེ་ནི། ཆབ་སྲིད་ཀྱི་བྱ་བ་དང་འབྲེལ་བའི་དགྱེས་སྟོན་དང་བཙན་པོའི་དཔུང་གི་དཔའ་རྩལ་མངོན་ཐབས། དམག་རྩེད་སྦྱོང་བརྡར་བཅས་དང་འབྲེལ་བའི་རྔོན་རྒྱག་བྱེད་སྟངས་ཤིག་ཡིན། སྐབས་དེར་ཐང་རྒྱལ་རབས་དང་པར་སིག སོག་དག་བཅས་སུ་ཡང་ཆབ་སྲིད་མངོན་རྒྱག་གི་ལུགས་འདི་ཁྱབ་གདལ་དུ་སོང་ཡོད་ཟེར།[16]དཔལ་འབྱོར་རྔོན་རྒྱག་ནི་མི་སེར་ཕལ་བས་རང་རང་གི་འཚོ་ཚིས་ཀྱི་དོན་དུ་རི་དྭགས་རྔོན་རྒྱག་བྱེད་པ་ལ་ཟེར། འདི་ནི་ཆེས་སྔ་བའི་རི་དྭགས་རྔོག་རྒྱག་གི་རིགས་ཤིག་ཡིན་སྙམ། “རི་དྭགས་རྔོན་རྒྱག་ནི་འབྲོག་པ་ཚོར་དགའ་བའི་ལས་ཀ་ཞིག་ཡིན་ལ།ཁོང་ཚོས་རང་གི་སྒོ་ཕྱུགས་བཤའ་མི་དགོས་པར་ཤ་ཡོང་ཐབས་ཤིག་ཀྱང་ཡིན།”[17]ཞེས་པ་ལྟར། འཛམ་གླིང་གི་འབྲོག་པའི་ཡུལ་ལུང་ཕལ་ཆེ་བ་ལ་གནའ་སྔ་མོ་ནས་དཔལ་འབྱོར་རྔོག་རྒྱག་གི་སྲོལ་དར་ཡོད་ལ། “བོད་ཀྱི་བྲག་བརྐོས་རི་མོའི་ཁྲོད་དུ་རྔོན་པའི་ལག་ཆར་མདའ་དང་མདུང་། གྲི་རིགས་སོགས་ལྕགས་ཆས་ཐོན་ཟིན་པ་ཤེས་ཐུབ།”[18]ཅེས་པ་ལྟར་མ་མཐའ་ཡང་ལོ་ངོ་སུམ་སྟོང་ཡར་སྔོན་གྱི་ལྕགས་ཆས་དུས་རབས་སུ་བོད་དུ་དཔལ་འབྱོར་རྔོན་རྒྱག་དར་ཁྱབ་ཆེ་ཞིང་། དེ་ཡི་ཆུ་ཚད་ཀྱང་མཐོན་པོ་ཐོན་ཡོད་པ་ཤེས་ཐུབ་པས། དཔལ་འབྱོར་རྔོན་རྒྱག་ནི་བོད་ཡུལ་རྔོན་རྒྱག་གི་རིགས་གཉིས་ལས་དར་སྔ་བ་དང་ཡུན་རིང་བ་ཙམ་མ་ཟད། ཕྱིས་སུ་ཞིང་ལས་དང་འབྲོག་ལས་དར་བའི་རྨང་གཞི་ཡང་ཡིན།

གོང་དུ་བཤད་པའི་ཆབ་སྲིད་རྔོན་རྒྱག་གི་ལུགས་སྲོལ་འདི་དུས་ནམ་ཞིག་ལ་ཐོག་མར་བྱུང་བ་མི་ཤེས་མོད། ཡིན་ཡང་བཙན་པོ་སྐབས་སུ་གོམས་སྲོལ་འདི་ཁྱབ་ཆེ་བ་ཤེས་ཐུབ་ཏེ། ཏུན་ཧོང་ཡིག་ཚང་P.T.1288དོན་ཆེན་གནད་བསྡུས་ཀྱི་ལོ་ཚིགས་སུ། “བྱྀ་བའྀ་ལོ་ལ་བབ། བཙན་པོ་དབྱར་སྤེལ་ན་བཞུགས་ཤྀང་། བྱང་རོལ་དུ་གཤེགསྟེ། ཁོ་ཉེ་དུ་རུར། གཡག་རྒོད་ལ་རོལ་མོ་མཛད་དེ། གཡག་རྒོད་སྒྲོག་ཏུ་བཆུག”[19]ཞེས་གསལ། འདིར་བྱི་བའི་ལོ་ནི་སྤྱི་ལོ༧༢༤ལོ་སྟེ། བཙན་པོ་ཁྲི་ལྡེ་གཙུག་བཙན་གྱི་སྐུ་དུས་ཡིན་ཞིང་། ལོ་དེར་བཙན་པོ་བྱང་གི་འབྲོག་ཁུལ་དུ་ཕེབས་ནས་གཡག་རྒོད་ཞགས་པས་འཛིན་པ་སོགས་རི་དྭགས་རྒྱག་པའི་སྣང་ཚུལ་བཀོད་ཡོད་ལ། དེ་བཞིན་དོན་ཆེན་གནད་བསྡུས་ཀྱི་ལོ་ཚིགས་སུ་བཙན་པོ་མང་སྲོང་མང་བཙན་དང་འདུས་སྲོང་མང་པོ་རྗེས་བཅས་ཀྱང་བྱང་རོལ་དུ་གཤེགས་པའི་གནས་ཚུལ་བཀོད་ཡོད།[20]“བཙན་པོ་བྱང་རོལ་དུ་གཤེགས”ཞེས་པའི་ཁྲོད་ཀྱི་བྱང་རོལ་ཞེས་པའི་ཚིག་འདིར་སྔོན་ཝང་ཡོ་དང་ཁྲན་ཆིན་གཉིས་ཀྱིས་“བཙན་པོ་བྱང་ཕྱོགས་སུ་གཟིགས་སྐོར་དུ་ཕེབས་པ”[21]ཞེས་འགྲེལ་ཡོད་པ་དང་། རྗེས་ནས་གུར་མགོན་སྐྱབས་ཀྱིས་“བྱང་ཐང་འབྲོང་རྔོན་པ་ཕེབས་པ་སྟེ། རྩལ་སྦྱོང་བའི་དོན་དུ་ཕྱིན་པ་འདྲ”[22]ཞེས་འགྲེལ་ཡོད། དེ་བཞིན་ཁ་སྒང་བཀྲ་ཤིས་ཚེ་རིང་གིས“བཙན་པོ་མང་སྲོང་མང་བཙན་བོད་ཀྱི་བྱང་ཕྱོགས་ས་གནས་ཁག་ཏུ་རི་དྭགས་རྔོན་པ་སོགས་རྩེད་མོར་བསྐྱོད་པ”[23]ཞེས་འགྲེལ་ཡོད་པས།ཆབ་སྲིད་ཀྱི་བྱེད་སྒོ་དག་ཏུ་བཙན་པོའི་དཔུང་གི་སྟོབས་ངོམ་པའི་རྩེད་མོའི་རྣམ་པ་ཞིག་ཡིན་པ་གསལ།

བཙན་པོ་སྐབས་སུ་ཆབ་སྲིད་རྔོན་རྒྱག་གི་ལུགས་སྲོལ་འདི་རྒྱ་ཁྱབ་དུ་དར་ཡོད་པ་རྒྱའི་ཡིག་ཚང་དུ་ཡང་གསལ་ཏེ། “ཁྲི་སྲོང་བཙན་བློ་དཀྱེལ་ཡངས་ཤིང་འཇོན་ཐང་ཕུལ་དུ་བྱུང་། རྟག་པར་རྐྱང་དང་འབྲོང་རྔོན་པར་འགྲོ་ཞིང་། རྟ་རྒྱུགས་བཏང་ནས་རྐྱང་དང་འབྲོང་བསད་དེ་རོལ་རྩེད་བྱེད།”[24]ཅེས་དང་། “ཟླ་རེ་བཞིན་རྒྱལ་ཁབ་གཞན་གྱི་མགྲོན་པོས་རྐྱང་དང་འབྲོང་མདུན་དུ་དེད་ནས་ལྷགས་ཚེ། སྲོང་བཙན་གྱིས་རྟ་རྒྱུག་གཏོང་བཞིན་རལ་གྲིས་རྡེག་ཅིང་། རྐྱང་དང་འབྲོང་གི་མགོ་བོ་མདུན་གཞོགས་སུ་ལྷུང་དུ་བཅུག་སྟེ་རོལ་རྩེད་བྱེད།”[25]ཅེས་གསལ། འདིར་རོལ་རྩེད་བྱེད་ཅེས་པ་ནི་རི་དྭགས་དག་རྩེད་མོ་རྩེ་བྱེད་དུ་གསོད་པའི་ལུགས་ཤིག་མིན་པར། ཆབ་སྲིད་ཀྱི་བྱེད་སྒོ་དག་གི་སྟེང་ནས་དཔའ་རྩལ་ངོམ་སྟངས་དང་དམག་སྦྱོང་བྱེད་སྟངས་ཤིག་ཡིན་ངེས་ཏེ། ཏུན་ཧོང་གཏེར་ཡིག་ཏུ། “དཔའ་ཞེས་བྱ་བ་ནྀ་དགྲ་ལས་སྩོགས་པ་ལའ། དྲག་ཤུལ་དང་གཏུམ་པོ་བྱ་དགོས་པའྀ་དུས་ནའ། དམྱིགས་སུ་ཕེབས་པར་བྱ་བ་ནིའ། དཔའ་བ་ཡིན་གྱྀའ། མྱྀ་དགོས་པར་གཏུམ་བ་ལའ། དཔའ་ཞེས་སུ་ཞིག་ཕོད། འདི་ནི་དཔའ་བ་མ་ཡིན་ངན་པ་ཡིན།”[26]བཙན་པོའི་དུས་སུ་དཔའ་བོ་ཞེས་པ་ནི་དྲང་གཞག་ལུགས་མཐུན་གྱི་ངང་ནས་དགྲ་འདུལ་གཉེན་སྐྱོང་བྱེད་མཁན་ཞིག་ཡིན་དགོས་པ་ལས། རང་ལས་གཉོམ་ཆུང་ཞིང་ནུས་པ་མེད་པའི་ཚེ་སྲོག་གཞན་ལ་འཚེ་བ་བྱེད་མཁན་ཞིག་མིན་ཚུལ་གསལ་བོ་བཤད་འདུག་པ་འདི་ལས། བཙན་པོ་སྐབས་སུ་དཔའ་མཛངས་གཉིས་ཧ་ཅང་གལ་ཆེན་དུ་བརྩི་ཞིང་། དཔའ་མཛངས་ཀྱི་ཚད་གཞི་ཡང་གསལ་བོ་ཡོད་པ་རྟོགས་ཐུབ་པས། ཆབ་སྲིད་རྔོན་རྒྱག་ནི་དཔའ་བོའི་འདུ་ཤེས་དང་དེའི་རིག་གནས་མཚོན་པའི་སྣང་ཚུལ་ཞིག་ཡིན་ངེས་ཏེ། རྒྱའི་ཡིག་ཚང་དུ། “བོད་པ་རྣམས་ཀྱིས་གཡུལ་དུ་སྲོག་སྤངས་པ་ནི་གཟི་བརྗིད་དང་། མི་རབས་དུ་མར་བྱུང་བ་ལ་ཁྱིམ་ཚང་ཆེ་གྲས་སུ་བརྩི་ཞིང་། གཡུལ་ངོར་ཕྱིར་འཐེན་དང་འབྲོས་པ་དེའི་མགོར་ཝ་ལྤགས་སྐོན་ནས་སྡར་མའི་ཁོངས་སུ་བརྩི་བར་བཤད།”[27]ཅེས་པ་ལྟར་ཡིན་ལ། སྐབས་དེར་དཔའ་བོའི་དཔེ་ལ་ལྷོ་མོན་གྱི་སྟག་དང་བྱང་འབྲོག་གི་འབྲོང་བཞག་པའི་སྲོལ་ཡང་ཡོད། “གནའ་བོའི་དུས་སུ་རི་དྭགས་རྔོན་པ་ནི་དམག་འཐབ་དངོས་དང་འདྲ་བའི་འདུ་ཤེས་འཛིན་ཅིང་། དམག་སྦྱོང་བྱ་ཐབས་ཀྱང་རི་དྭགས་བརྔོན་རྒྱུ་དེ་ཡིན་”[28]པས། ཆབ་སྲིད་རྔོན་རྒྱག་གི་དམིགས་ཡུལ་དང་བྱེད་ནུས་གསལ་བོར་རྟོགས་ཐུབ།

ཏུན་ཧོང་གཏེར་ཡིག་P.T.1071རི་དྭགས་བདས་པའི་ཞལ་ལྕེ་རུ། “ཞང་ལོན་གཡུའྀ་ཡི་གེ་པ་མན་ཅད། དམངས་མཐའ་མ་ཡན་ཅད། ཀྱིས་རྀ་དགས་ལ་མདའས་དརྡུལ་བའི་ཁྲིམས་ལ།”[29]ཞེས་བྱུང་བ་ལྟར། བཙན་པོ་སྐབས་སུ་མཐོ་རྒྱལ་བློན་ནས་དམའ་འབངས་ཕལ་བ་ཚུན་ཆད་ཀྱིས་རི་དྭགས་རྔོན་ཀྱིན་ཡོད་པ་གསལ་བོ་ཡིན་ལ། རི་དྭགས་རྔོན་པའི་སྐབས་སུ་མི་ལ་མདས་ཕོག་པའི་གནད་དོན་བྱུང་ཚེ་སྟོང་ཇི་ལྟར་འཇལ་བའི་སྐོར་གྱི་ཁྲིམས་ཡིག་འདི་ལྟ་བུ་ཞིག་གཏན་འཁེལ་བྱེད་དོན་ཡང་རི་དྭགས་རྔོན་མཁན་ཧ་ཅང་མང་བའི་གནས་ཚུལ་ཤེས་ཐུབ་པས། མདོར་ན་བཙན་པོའི་སྐབས་སུ་རི་དྭགས་རྔོན་རྒྱག་པ་ལ་རྒྱལ་བློན་སོགས་བཙན་པོའི་ཕོ་བྲང་ནང་གི་གཞུང་ཕྱོགས་ཀྱི་དཔོན་རིགས་དག་གིས་ཐོག་དྲངས་པའི་ཆབ་སྲིད་ཀྱི་བྱེད་སྒོ་ཞིག་སྟེ། མཐའ་བཞིའི་རྒྱལ་ཁམས་གཞན་དང་ཆབ་སྲིད་འབྲེལ་འདྲིས་དང་གཡུལ་ལས་རྒྱལ་བ་སོགས་ཀྱི་དགྱེས་སྟོན་དང་། དཔའ་བའི་སྟོབས་འཕེལ་བའི་དམག་སྦྱོང་སོགས་དཔའ་བོ་གོང་བཀུར་གྱི་འདུ་ཤེས་དང་རིག་གནས་སྣང་ཚུལ་མངོན་པའི་ཆབ་སྲིད་རྔོན་རྒྱག་དང་། དམངས་ཕལ་བའི་འཚོ་ཚིས་དང་འབྲེལ་བའི་དཔལ་འབྱོར་རྔོན་རྒྱག་གཉིས་དར་ཆེ་བ་འདོད་ལ། དུས་ཕྱིས་སུ་མདོ་ཁམས་སྟོད་ཀྱི་བྱང་འབྲོག་ཏུ་སྒྲིག་འཛུགས་ལྡན་པའི་སྒོ་ནས་རི་དྭགས་རྔོན་པའི་གོམས་སྲོལ་ཞིག་དང་། སྒྲིག་འཛུགས་ཅི་ཡང་མེད་པའི་མི་སྒེར་གྱིས་རི་དྭགས་རྔོན་པའི་གོམས་གཤིས་གཉིས་ཀ་ཡོད་པར་གྲགས་པ་ནི། བཙན་པོའི་སྐབས་ནས་ཁྱབ་གདལ་དུ་གྱུར་བའི་གོམས་སྲོལ་འདི་མུ་མཐུད་དུ་རྒྱུན་བསྲིངས་པའི་རིག་གནས་སྣང་ཚུལ་ཞིག་ཏུ་འདོད།

རྔོན་པ་ལ་རྩ་འཛུགས་དང་སྒྲིག་གཞི་ལྡན་པ་མ་ཟད། རི་དྭགས་རྔོན་རྒྱག་པའི་སྐབས་སུ་ཐུན་མོང་གིས་བརྩི་དགོས་པའི་མི་ཆོས་རྩ་དོན་དང་ཐུན་མོང་གི་ལས་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཆ། རྔོན་པའི་ཆོ་ག་དང་རྔོན་པའི་གླུ། གཏམ་དཔེ། ཁེད་བཅས་ཕུན་སུམ་ཚོགས་པའི་འཇིག་རྟེན་མི་ཆོས་རིག་གནས་ཀྱི་ནང་དོན་མང་པོ་འདུས་ཡོད་ལ། འདི་ནི་བོད་ཀྱི་རྔོན་པ་ཙམ་མ་ཡིན་པ་ཀྲུང་གོའི་བྱང་ཕྱོགས་ཀྱི་འབྲོག་པའི་རིགས་རྒྱུད་དང་ལྷོ་ནུབ་ཀྱི་དབྱི་རིགས་སོགས་རྔོན་པའི་གོམས་སྲོལ་དར་བའི་ཡུལ་ལུང་མང་པོར་ཡོད་པའི་ཐུན་མོང་གི་རིག་གནས་སྣང་ཚུལ་ཞིག་ཡིན།

བོད་འབྲེལ་ས་ཁུལ་དག་ཏུ་རྔོན་པ་ལ་འབོད་སྟངས་མི་འདྲ་བ་ཅི་རིགས་ཡོད་པ་མངོན་ཏེ། སྟོད་མངའ་རིས་ཀྱི་ཡུལ་ནས་རྔོན་པ་ལ་རི་གཞི་ཞེས་ཟེར། དེ་ནི“རི་དྭགས་ཀྱི་ཤ་ལ་གཞི་བཅོལ་ནས་འཚོ་སྡོད་བྱེད་པའམ་རི་དྭགས་ཀྱི་ཤ་འཚོ་བའི་རྨང་གཞི་བྱས་ནས་གནས་སྡོད་བྱེད་པའི་ཚོ་པ་དག་ལ་བརྗོད་དེ། དཔེར་ན། རི་གཞི་རུ་ཐོར་དང་རི་གཞི་ཨ་རུ་ཞེས་པ་ལྟར་ལགས་སོ། །[30]མདོ་ཁམས་སྟོད་ཀྱི་ཡུལ་ཤུལ་འབྲི་སྟོད་ས་ཁུལ་དུ་རྔོན་པ་ལ་རི་ཤི[31]ཞེས་འབོད། ས་གནས་ངག་རྒྱུན་གྱི་རབས་ལ་སྟོད་ཀྱི་རི་ཤི་རི་དཀར། སྨད་ཀྱི་རི་ཤི་རི་དམར་ཞེས་པའི་གཏམ་རྒྱུད་རིང་མོ་ཞིག་བཤད་རྒྱུ་ཡོད་ལ། དེ་བཞིན་“འདམ་ཤེལ་མར་མེ་སྒྲོན་ཡག་དེ། །བྱང་རི་ཤི་རྒན་པོའི་ཆོས་སྐལ་རེད། །[32]ཅེས་ངག་རྒྱུན་དུ་རླུང་ལྟར་གྲགས། རི་དྭགས་རྔོན་རྒྱག་ནི་རྩ་འཛུགས་དང་སྒྲིག་གཞི་ལྡན་པའི་ལམ་ལུགས་ཤིག་ཡིན་ཏེ། རི་དྭགས་རྔོན་རྒྱག་འགྲོ་མཁན་ཚང་མ་མཉམ་དུ་འདུས་ནས་གནས་ངེས་ཅན་ཞིག་ཏུ་འགྲོ་དགོས་ཤིང་། དེ་ལ་རྔོན་རྒྱག་གི་ཉམས་མྱོང་ཕུན་བསམ་ཚོགས་པའི་མི་ཞིག་གིས་བཀོད་འདོམས་བྱེད་ཀྱིན་ཡོད། རི་དྭགས་རྒྱག་མཁན་གྱི་རྩ་འཛུགས་འདི་ལ་ཡང་ཡུལ་ལུང་སོ་སོར་འབོད་མིང་མི་འདྲ་བ་ཡོད་དེ། སྟོད་མངའ་རིས་ཀྱི་ས་ཆ་ནས་དམར་ཁུངས་ཞེས་ཟེར་ཞིང་། དེ་ནི“རི་དྭགས་རྒྱག་དུས་ཀྱི་དམིགས་བསལ་སྒྲིག་འཛུགས་ཤིག་ཡིན། དེའང་གཉེན་ཉེ་སྤུན་མཆེད་ཀྱི་དམར་ཁུངས་དང་གྲོགས་འདྲིས་འཆམ་མཐུན་གྱི་དམར་ཁུངས། ཡུན་རིང་མཉམ་གཤིབ་ཀྱི་དམར་ཁུངས་བཅས་ཡོད། ཁོ་ཚོས་དུས་རྒྱུན་དུ་རི་དྭགས་རྔོན་པར་མཉམ་དུ་འགྲོ་ཞིང་། ཕན་ཚུན་བར་བློ་གཅིག་སེམས་གཅིག་གིས་རོགས་རམ་དང་རྒྱབ་སྐྱོར་མཐའ་གཅིག་ཏུ་བྱེད་པ་ལས་རང་ཤེད་དང་རང་ཁེ་ཅན་གྱི་བསམ་ངན་རྩ་བ་ནས་བཅངས་སྲོལ་མེད།”[33]མདོ་ཁམས་སྟོད་ཀྱི་ཡུལ་ཤུལ་འབྲི་སྟོད་ས་ཁུལ་ནས། འདི་ལ་གོ་བ་ཞེས་འབོད། ནམ་རྒྱུན་ཡུལ་ཤུལ་ལིང་ཚེ་བཅུ་གཉིས་ཀྱི་དཔོན་པོས་སྒྲིག་འཛུགས་བྱས་ཏེ་བོད་ཟླ་དགུ་པ་ནང་ལ་འབྲོང་རྔོན་དུ་འགྲོ། ས་གནས་རྔོན་པའི་ཚོ་པ་ཡི་སྐད་དུ་འབྲོང་ལ་བྱང་ནོར་ཞེས་ཟེར། བྱང་ནོར་རྔོན་པ་ནི་སྒོ་ཟོག་སྲི་ཆེད་དང་། རྔོན་པའི་ལུགས་སྲོལ་མ་ཉམས་རྒྱུད་འཛིན་གྱི་ཚུལ་དུ་ཡང་ཡིན། གཞན་འཕྱི་བ་དང་རྐྱང་གཉིས་ཆེད་དུ་རྔོན་རྒྱག་མཁན་ཞིག་ཡོད་པ་དེ་ལ་ཐུན་མོང་གི་སྒྲིག་འཛུགས་མེད། རི་དྭགས་རྔོན་རྒྱག་ཏུ་འགྲོ་དུས་བཀོད་འདོམས་མཁན་གྱིས་ས་ཆ་གང་དུ་འགྲོ་བ་དང་ཁ་ཟས་འདང་མིན། མདའ་མཚོན་ཅི་ཙམ་བེད་སྤྱོད་དགོས་པ། མཐའ་མར་ཤ་ཇི་ལྟར་བགོ་བ་སོགས་གཏན་འཁེལ་བྱེད། གལ་ཏེ་རི་དྭགས་རྔོན་རྒྱག་ལ་འགྲོ་མ་མྱོང་མཁན་ཞིག་ཡིན་ཚེ། བཀོད་འདོམས་མཁན་གྱིས་རི་དྭགས་རྔོན་ལུགས་དང་རྫི་གསང་ལུགས། འགྲོ་ལམ་གནས་ཚུལ། ལྷག་པར་དུ་རྔོན་རྒྱག་སྐབས་ཀྱི་འཛེམ་བྱ་སྲུང་དགོས་ལུགས་བཅས་ཀྱི་སྒྲིག་གཞི་མང་པོ་སྔོན་ལ་ཤེས་སུ་འཇུག་དགོས་པ་ཡིན། རི་དྭགས་རྔོན་རྒྱག་གི་སྐབས་སུ་རི་དྭགས་མཐོང་ཚད་རྔོན་རྒྱག་མི་བྱེད་པར་གཙོ་བོ་རི་དྭགས་བུ་དགུ་རུ་གྲགས་པ་དག་རྔོན་རྒྱག་པའི་དམིགས་ཡུལ་དུ་བཟུང་ཡོད། རི་དྭགས་ཕ་མ་བུ་དགུ་ནི་ཤ་དགོ་གཙོད་གསུམ་ཕོ་རྭ་མོ་ཡུ། །གནའ་གཉན་འབྲོང་གསུམ་ཕོ་རྭ་མོ་རྭ། །གླ་རི་རྐྱང་གསུམ་ཕོ་ཡུ་མོ་ཡུ། །[34]ཞེས་ཤྭ་བ་དང་དགོ་བ། གཙོད། གནའ་བ། གཉན། འབྲོང་། གླ་བ། རི་བོང་། རྐྱང་བཅས་ཡིན་མོད། “དོན་དངོས་ལ་དོན་དངོས་ཐོག་རི་བོང་གསོད་མཁན་གྱི་རྔོན་པ་མེད། རི་དྭགས་ཕ་མ་བུ་དགུ་ནི་རྔོན་རྒྱག་གི་དམིགས་འབེན་གཙོ་བོ་ཡིན་ལ། གཡི་དང་ཝ་སྦྲེ་སོགས་རི་དྭགས་ཕ་མ་བུ་དགུ་ཡི་གྲས་སུ་ཚུད་མེད།”[35]མདོར་དྲིལ་ན། རི་དྭགས་རྔོན་རྒྱག་གི་གོམས་སྲོལ་འདི་བྱང་འབྲོག་གི་ཡུལ་ལུང་མང་པོར་དར་ཁྱབ་ཆེ་ཞིང་།དེ་ནི་སྒྲིག་འཛུགས་ལྡན་པའི་འཇིག་རྟེན་སྐྱ་བོ་ཡི་འཚོ་བའི་རིག་གནས་སྣང་ཚུལ་ཞིག་ཡིན་པ་གསལ།

རྔོན་པ་ལ་རང་གི་ལས་རིགས་ཀྱི་ཆོ་ག་དང་འཛེམ་བྱ་རིགས་འདྲ་མིན་ཡོད་དེ། ཆོ་ག་(ritual)ཞེས་པའི་ཚིག་འདིར་བོད་ཀྱི་རིག་གནས་ཁྲོད་དུ་ཆོ་ག་ཕྱག་ལེན་ཞེས་ཆོས་ལུགས་ཀྱི་ཉམས་ལེན་བྱེད་སྟངས་ལ་གོ་བ་མང་མོད། འདིར་ནུབ་ཀྱི་རིག་གནས་མིའི་རིགས་པའི་གོ་དོན་ཏེ། མིའི་རིགས་ཀྱིས་འཇིག་རྟེན་དང་ཡང་ན་རང་བྱུང་ལས་འདས་པའི་སེམས་ཅན་དང་དེ་ལས་བྱུང་བའི་ནུས་མཐུ་ཆེན་པོའི་རིགས་ལ་དད་མོས་བྱེད་སྐབས། ཆེད་དུ་སྒྲིག་སྲོལ་དང་གོ་རིམ་སོགས་གཏན་དུ་ཆགས་པའི་སྤྱོད་ལམ་ཞིག་ལ་གོ་བ་ཡིན།[36]རྔོན་པ་ཚོས་རི་དྭགས་རྔོག་རྒྱག་ཏུ་མ་སོང་གོང་དུ་སྨོན་ལམ་གྱི་ཆོ་གའམ་སྟ་གོན་གྱི་ཆོ་ག་རུ་ངག་ནས་སྨོན་ཚིག་འདི་འདྲ་ཞིག་གྱེར་སྲོལ་ཡོད་དེ། “ཁྱི་ར་མགོན་པོ་རྡོ་རྗེ། ཁྱི་མོ་ལོང་སྤྱང་དམར་མོ། མེ་མདའ་ཐོག་བླ་དམར་ཆུང་། ཤ་ཁམ་མ་ཤུགས་སྐྱེད་མ། ལྷམ་སྣ་ལ་བཙོ(སློ།)འགོས་རྒྱུ་ཡོང་བ་ཤོག ཕྱུ་པ་ལ་ཁྲག་འགོས་རྒྱུ་ཡོང་བ་ཤོག སྦོ་དཀར་གནམ་ལ་བླང་རྒྱུ་ཡོང་བ་ཤོག ཤུལ་སྨུག་སྨུག་ས་ལ་སྦྱོར་རྒྱུ་ཡོང་བ་ཤོག”[37]ཅེས་ཟེར། རི་དྭགས་མི་གསོད་པའམ་གྲོག་མི་རྒྱུག་པའི་སྐབས་སུ་རྡོ་ཞིག་ལག་ཏུ་བཟུང་ནས།“གྲོག་འདུ། གྲོག་འདུ། ལ་གྲོག་ཁ་བ་འབབ་འབབ། ལུང་གྲོང་བུ་ཡུག་འཚུབ་འཚུབ། ལ་ཕ་རི་ལ་ཡོད་ཚད་ཚུར་རུ། །གྲོག་མི་ཁ་ཡོད་ཚད་རང་ཁ། གྲོག་འདུ། གྲོག་འདུ། རྒྱག་དུས་འབེན་ལན་གསལ་ས། ལྟ་དུས་བྱ་ར་གསལ་ས་འདུས་ཤོག་ཅེས་གྲོག་འབོད་བྱས་ནས་གྲོག་ཤ་དང་རྒྱུ་ནོར། བོར་དངོས་སོགས་དགོས་མཁོ་གང་ཡོད་མ་སྟེར་ན་ཁྱོད་ཀྱི་བུ་མི་མངགས་ཟེར་ནས་ཉལ་སའི་འོག་ཏུ་ལྷམ་གཡོན་པས་མནན་ཏེ་ཉལ་སྲོལ་ཡོད། འགའ་རེས་རྡོ་དེ་སྔས་ཞབས་སུ་མནན་སྲོལ་ཡང་ཡོད་ཟེར།”[38]ཡང་རི་དྭགས་འབྲོང་སོད་པ་ན་དགའ་སྟོན་རྟེན་འབྲེལ་གྱི་ཆོ་ག་སྤེལ་སྲོལ་ཡོད་དེ། “འབྲོང་བསད་ནས་མགོ་དེ་བླངས་རྗེས་གོམ་པ་གསུམ་མཚམས་སུ་བཞག་སྟེ། འབྲོང་གི་རྔ་མ་བླངས་་ནས་སྒ་ཡི་གཡོན་དུ་འདོགས་སྲོལ་ཡོད། དེ་ནི་དགྲ་བོ་ལས་གཡུལ་ལས་རྒྱལ་ཏེ་མགོ་ལག(མགོ་བོ)ལེན་པའི་རྟེན་འབྲེལ་ཡིན་པ་དང་། སྙིང་ཁྲག་དང་མཁྲིས་པ་ཡུལ་ལྷ་ལ་མཆོད་སྲོལ་ཡོད། དེ་ནས་འབྲོང་གི་རྔ་མ་དེ་འབྲོང་མགོ་སྟེང་དུ་ལན་གསུམ་གྲབས་ནས་རྔོན་འབོད་འདི་ལྟར་བྱེད། དུར་དུར། དུར། བུ་རྟ་གཉིས་ཀྱི་དམུགས་ཁེབས། དགྲ་འབྲོང་གཉིས་ཀྱི་མགོ་ལ་ཁེབས། རྒྱུ་མའི་བྱེའུ་ཚང་མདའ་ལོངས། །དཔུང་བའི་ཉག་ཉག་གི་ཤ་ལོངས། །”[39]ཞེས་གྱེར་སྲོལ་ཡོད་པ་བཅས་འདིར་དཔེ་མཚོན་ཙམ་དྲངས་པའོ། །

རྔོན་པའི་འཛེམ་བྱ་ལ་སྐད་ཆ་ཐད་ཀྱི་འཛེམ་བྱ་དང་བྱ་སྤྱོད་ཐད་ཀྱི་འཛེམ་བྱ། དངོས་པོ་ཐད་ཀྱི་འཛེམ་བྱ་བཅས་གསུམ་ཙམ་མངོན། འཛེམ་བྱ་ནི་གདོད་མའི་དུས་ནས་བྱུང་བའི་སྤྱི་ཚོགས་སྒྲིག་སྲོལ་ཞིག་ཡིན་ལ། གངས་ཅན་ཡུལ་དུ་འཛེམ་བྱ་བྱུང་དོན་ནི་ཐུན་མོང་མ་ཡིན་པའི་རང་བྱུང་ཁོར་ཡུག་ལས་བྱུང་བའི་རིག་གནས་སེམས་ཁམས་དང་ལྷ་ཚོགས་དད་མོས་གཉིས་དང་འབྲེལ་བ་ཟབ་མོ་ཡོད་པ་མ་ཟད། རྗེས་ནས་རྔོན་པ་ནི་ཆབ་སྲིད་ཀྱི་བྱེད་སྒོ་མཚོན་པའི་གོམས་སྲོལ་ཞིག་ཏུ་གྱུར་བས་ན་འཛེམ་བྱ་མང་དུ་བྱུང་བར་འདོད། སྐད་ཆའི་འཛེམ་བྱ་ལ་མཚོན་ན་བྱ་དངོས་ཀྱི་མིང་མང་པོ་ཞིག་ཐད་ཀར་དུ་ཡོངས་གྲགས་ཀྱི་མིང་ནས་མི་འབོད་པར་ལས་རིགས་འདིར་ཞུགས་པའི་མི་ཐུན་མོང་གིས་གོ་ཐུབ་པའི་སྐད་ཆ་གཞན་ཞིག་ཡོད་དེ། དཔེར་ན། རྔོན་པའི་འགོ་དཔོན་ལ་ལིངས་དཔོན། སྦྲ་གུར་ལ་གཡབ་སྡུག 'མེ་ལ་དམར་མོ། མེ་ཡོག་ལ་གོ་འདུར། སྣོད་ལ་སྡིག་ཁོ། ལྕི་བ་ལ་གྲོགས་ལྕི། སྐྱོགས་ལ་ལྡིང་མོ། ཕོར་བ་ལ་སྡེར་མོ། སྟ་རེ་ལ་རྒོད་པོ། གྲི་ལ་རྙི་རུ། མེ་མདའ་ལ་གཟུ་ཁྲ་མོ།[40]ཞེས་པ་སོགས་ལྟ་བུ་ཡིན། བྱ་སྤྱོད་ཐད་ཀྱི་འཛེམ་སྲོལ་ལ་རི་དྭགས་རྔོག་རྒྱག་ཏུ་མ་སོང་བའི་སྔར་ཉིན་གྱི་དགོང་མོར་འཁྲིག་སྤྱོད་བྱེད་མི་རུང་བ་མ་ཟད་དང་། རི་ཤི་སྤྲང་པོས་མི་ཟ་རྒྱུ་དེ་ཝ་ཤ། མི་བཤད་རྒྱུ་དེ་གོ་ཁའི་རྒན་མའི་འདོད་གཏམ་ཞེས་ཁྱིམ་གྱི་ཐབ་ཀའི་ཉེ་ས་ནས་ཕོ་མོ་བརྩེ་དུང་འབྲེལ་བའི་སྐད་ཆ་ཡང་བཤད་མི་རུང་ལ།ཐབ་ཀ་དང་མེ་མདའ་དང་མེ་ཡོག །ཆུ་ལྕོག་སོགས་བཙོག་སྒྲིབ་ཏུ་འགྲོ་རུ་བཅུག་མི་རུང་བ་སོགས་འཛེམ་སྲོལ་མང་པོ་ཡོད། ད་རུང་དངོས་པོའི་ཐད་ཀྱི་འཛེམ་སྲོལ་ལ་རི་དྭགས་རྔོན་པའི་སྐབས་སུ་མཚོན་ཆ་གཞན་ལ་གཡར་མི་རུང་བ་དང་མཚོན་ཆར་གཞན་གྱི་ལག་པས་རེག་ཏུ་མི་འཇུག་མི་ཉན་པ། རི་དྭགས་བསད་རྗེས་དེའི་མགོ་བོ་དང་རྭ་ཅོ་གཞན་ལ་སྟེར་མི་རུང་བ་སོགས་ཡོད། 

རྔོན་པ་ནི་འགྲེང་མགོ་ནག་པ་ཡོངས་མདོ་དབུས་མཐོ་སྒང་དུ་གཞིས་ཆགས་པ་ནས་བཟུང་བྱུང་བའི་འཚོ་བའི་གོམས་སྲོལ་ཞིག་ཡིན་པས། དེ་ལ་ཐུན་མོང་མ་ཡིན་པའི་སྒྲིག་གཞི་འཐུས་ཚང་བ་ཞིག་ཡོད་པ་མ་ཟད། རྩ་འཛུགས་ཀྱི་རང་བཞིན་ལྡན་ཞིང་ལས་རིགས་ཀྱི་རྒྱུ་འབྲས་རྣམ་གཞག་ཡོད་པའི་འཚོ་བ་རོལ་སྟངས་ཤིག་ཡིན་ཏེ།  རྔོན་པའི་གཏམ་ལ། “བྲེ་སེ་འབྲོང་ལ་རྡེའུ་མ་འདེབས། །སོད་དེ་སོད་དེ་དེ་མི་རུང་། །རྒྱ་མོ་གནའ་ལ་ཚྭ་མ་འདེབས། །སོད་དེ་སོད་དེ་དེ་མི་རུང་། །ཁ་དཀར་རྐྱང་ལ་གུག་མ་འཇོག །སོད་དེ་སོད་དེ་དེ་མི་རུང་། །ཨ་འཛི་རྒོ་ལ་རྙི་མ་འཇོག །སོད་དེ་སོད་དེ་དེ་མི་རུང་། །”[41]ཞེས་རྫ་ཡི་འབྲོང་ཁྱུ་གཤར་ལམ་ལ་རྡེའུ་བཏབ་ན་འབྲོང་མང་པོ་ཤུད་དེ་གཡང་གཟར་ནས་ལྷུང་ནས་ཤི་བ་འགྲོ་བས་ན་ཐབས་ལམ་དེ་བེད་སྤྱོད་གཏོང་མི་རུང་བ་དང། གནའ་བ་ནི་ཚྭ་བཟའ་བར་ཧ་ཅང་དགའ་མཁན་གྱི་རི་དྭགས་ཤིག་ཡིན་པས། གནའ་བ་གནས་སའི་གཡང་གཟར་གྱི་བྲག་དང་རྫ་ཡི་ངོས་སུ་ཚྭ་བཏབ་པ་ན་ཚང་མ་མཉམ་གཅིག་ཏུ་འཚང་ཁ་བརྒྱབས་ནས་ཤི་འགྲོ་བས་ན་དེ་མི་རུང་བ་ལྟ་བུ་ནི་རྔོན་པའི་ལས་རིགས་ཀྱི་མི་ཆོས་རྩ་དོན་ཡིན་ལ། དེ་བཞིན་གལ་ཏེ་རྔོན་པ་ཞིག་གིས་འབྲོང་དང་རྐྱང་གང་རུང་ཞིག་སོད་ན།རྔོན་པ་གཞན་དག་གིས་མཐོང་མ་ཐག་ཏུ་ཡོང་ནས་བཤའ་རོགས་བྱེད་པ་དང་།བཤས་ཚར་རྗེས་ཤ་སྐལ་བགོ་འགྲེམ་རྒྱག་པའི་སྲོལ་ཡོད་པ་སོགས་ཀྱིས་མཚོན།[42]རྔོན་པ་ནི་སེམས་ཅན་སྲོག་གཅོད་རྒྱུ་ཙམ་ལ་རྔམ་ནས་འདུག་མཁན་ཞིག་མ་ཡིན་པར། དགེ་སྡིག་གཉིས་འདྲེས་ཀྱི་འཇིག་རྟེན་མི་སྐྱའི་འཚོ་བ་རོལ་མཁན་ཞིག་ཡིན་ལ། གཏམ་དཔེ་ལ། “ཕུ་ཤ་རྐྱང་བསད་པའི་སྡིག་པ་དང་། མདོ་བཟའ་ཚང་གསོས་པའི་དགེ་བ་གཉིས། དགེ་སྡིག་གལ་ཏ་མགོ་སྦྲེལ་རེད།”[43]ཅེས་པ་ལྟར་ཡིན། འདི་ནི་དགེ་སྡིག་གང་རུང་ལ་ཐལ་མཐའ་མ་ལྷུང་བའི་འཇིག་རྟེན་མི་སྐྱའི་འཚོ་བ་ངོ་མ་དེ་ཡིན། མདོར་ན་རྔོན་པ་ནི་སྒྲིག་འཛུགས་དང་སྒྲིག་གཞི་ལྡན་པ་མ་ཟད། ཆོ་ག་དང་འཛེམ་སྲོལ། ལས་རིགས་ཀྱི་རྒྱུ་འབྲས་རྩ་དོན་སོགས་འཇིག་རྟེན་མི་ཆོས་རིག་གནས་ཀྱིས་ཕྱུག་པའི་གོམས་སྲོལ་ཐུན་མོང་མ་ཡིན་པ་ཞིག་ཡིན།

རྔོན་པ་ནི་མཐོ་དབུས་མཐོ་སྒང་དུ་འགྲོ་བ་མིའི་རིགས་གཞིས་ཆགས་པ་ནས་བཟུང་བྱུང་བའི་འཚོ་བའི་གོམས་སྲོལ་ཞིག་ཡིན་ལ། ཉེ་བའི་ལོ་འདི་དག་གི་རིང་ལ་མདོ་དབུས་མཐོ་སྒང་གི་གནའ་རྫས་གསར་རྙེད་ཀྱི་གནས་ཚུལ་དང་དེ་དག་གི་ཉམས་ཞིབ་དཔྱད་འབྲས་ལ་ཁུངས་བཅོལ་ཚེ། རིང་ན་ལོ་ངོ་ཁྲི༢༠དང་ཐུང་ན་ཁྲི༡༦ལྷག་གི་ཡར་སྔོན་དུ་གནས་འདིར་འགྲོ་བ་མིའི་རིགས་གཞིས་ཆགས་ཡོད་པ་རྟོགས་ཐུབ་ལ། ཉུང་མཐའ་ཡང་ལོ་ངོ་ཁྲི་བཞི་ནས་གསུམ་ལྷག་གི་ཡར་སྔོན་གྱི་ཉྭ་སྟིའི་གནའ་ཤུལ་ལ་གཞིགས་ཚེ། དུས་སྐབས་དེར་རྔོན་པའི་ཆུ་ཚད་ཀྱང་མཐོན་པོར་སླེབས་ཡོད་པ་རྟོགས་ཐུབ། ཕྱིས་སུ་རི་དྭགས་རྔོན་རྒྱག་གི་ལུགས་ལ་དཔལ་འབྱོར་རྔོན་རྒྱག་དང་ཆབ་སྲིད་རྔོན་རྒྱག་ཅེས་རིགས་གཉིས་བྱུང་ཞིང་། སྔ་མ་ནི་མདོ་དབུས་མདོ་སྒང་དུ་འགྲོ་བ་མིའི་རིགས་གཞིས་ཆགས་པ་ནས་བཟུང་འཚོ་བའི་རྟེན་གཞི་གཙོ་བོར་གྱུར་ཞིང་ཉེ་དུས་ཀྱི་བར་དུ་རྒྱུན་མཐུད་ཡོད། ཕྱི་མ་ནི་སྔ་མའི་རྨང་གཞི་སྟེང་ནས་རིམ་གྱིས་འཕེལ་རྒྱས་བྱུང་བའི་རིག་གནས་དཔེ་ལུགས་ཤིག་སྟེ། བཙན་པོའི་དུས་སྐབས་སུ་བཙན་པོ་སྐུ་འཁོར་དང་བཅས་པ་འདུས་པའི་དམག་སྦྱོང་དང་མཐའ་བཞིའི་རྒྱལ་ཁམས་གཞན་དང་ཆབ་སྲིད་འབྲེལ་འདྲིས། སྲིད་དོན་དགྱེས་སྟོན་སོགས་དང་འབྲེལ་བའི་བྱེད་སྒོའི་སྐབས་སུ་རྩེད་མོའི་རྣམ་པ་མཚོན་པའི་རྔོན་རྒྱག་གི་རིགས་ཤིག་དར་ཡོད་པ་ཡིག་ཚང་དང་གནའ་རྫས་གཉིས་ཀ་ལས་མངོན་ཐུབ་ལ།[44]འདི་ནི་དཔའ་བོའི་འདུ་ཤེས་སམ་རིག་གནས་མཚོན་པའི་གོམས་སྲོལ་ཞིག་སྟེ། ཏུན་ཧོང་གཏེར་ཡིག་ཏུ“བདེན་པ་ནྀ་བསྙེན། འཛངས་པ་ནྀ་བསྟོད། དཔའ་བོ་ནྀ་བཀུར།”[45]ཞེས་བདེན་པ་དང་དཔའ་མཛངས་བླ་རུ་བཀུར་བའི་རིག་གནས་སྣང་ཚུལ་དར་བ་དེ་དང་འབྲེལ་བ་ཟབ་ལ། ཉེ་དུས་ཀྱི་བར་དུ་བོད་ཡུལ་འབྲོག་ཁུལ་དག་ཏུ་རྔོན་པའི་གོམས་སྲོལ་དར་ཁྱབ་ཆེ་ཞིང་། དེ་ལ་སྒྲིག་འཛུགས་དང་སྒྲིག་གཞི། ཆོ་ག །འཛེམ་བྱ་སོགས་ཀྱིས་མཚོན་པའི་རིག་གནས་ཕུན་སུམ་ཚོགས་པ་ཡོད་པ་མ་ཟད། རྔོན་པ་ནི་རང་གི་འཚོ་ཚིས་ཀྱི་དོན་དུ་རི་དྭགས་རྔོན་རྒྱག་བྱེད་པ་གཅིག་པུ་ལ་རྔམ་མཁན་ཞིག་མ་ཡིན་པར། དེ་ལ་མི་ཆོས་རིག་གནས་ཀྱི་སྲུང་བྱ་ཡང་མང་པོ་ཡོད་པས་ན། རྔོན་པས་བོད་ཀྱི་སྤྱི་ཚོགས་ཀྱི་ཚོ་པའི་ལམ་ལུགས་དང་སྒྲིག་གཞི་བཅས་ལ་ཡང་ཤུགས་རྐྱེན་ཆེན་པོ་ཐེབས་ཡོད་དོ། །

[①] 僧格：人类学视野下的内蒙古狩猎文化[M] ，民族出版社，2015年，P/1

[②] 同上， P/1-2

[③]ཉམས་ཞིབ་པས་སྡོམ་རྩིས་བྱས་པ་ལྟར་ན། དེང་སང་ད་རུང་རྔོན་པ་ཁྲི་20ཙམ་ཞིག་འཛམ་གླིང་གི་བས་མཐའི་ལུང་པ་དག་ཏུ་གནས་ཟེར།〔美〕康拉德·菲利普·科塔克著，范可等译：人性之窗：简明人类学概论(第三版) [M]，上海人民出版社，2014 年，P/246

[④]བསྟན་པ་ཡར་རྒྱས།《བྱང་འབྲོག་རྔོན་པའི་གོམས་སྲོལ་རིག་གནས།》[M]  མཚོ་སྔོན་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། ༢༠༡༣ལོ། ཤོག་ངོས༦

[⑤]张萌：狩猎采集者的高海拔适应[J]，《南方文物》2023年第五期，P/77

[⑥]ནུབ་ཕྱོགས་ཀྱི་ཞིབ་འཇུག་པ་རྣམས་ཀྱིས་དུས་རབས་དུས་བཅུ་བདུན་པ་ནས་བཟུང་རྔོན་པའི་སྤྱི་ཚོགས་ལ་ཞིབ་འཇུག་བྱེད་པའི་འགོ་ཚུགས་ཡོད།Mark Pluciennik，“The Invention of Hunter-Gatherers in Seventeenth-Century Europe”，Archaeological Dialogues，vol．9，2002．

[⑦]僧格：人类学视野下的内蒙古狩猎文化[M] ，民族出版社2015年，P/1

[⑧]同上，P/1-2

[⑨]童恩正：人类可能的发源地一中国西南地区[J].四川大学学报(哲学社会科学版)，1983年第3期，P/3-14

[⑩]张民德：西藏高原是人类起源的发祥地或源头--兼论西藏史前考古[J]，《西藏艺术研究》1994年第3期，P/51-55

[11]ཀྲང་ཞའོ་ལིན་སོགས་ཀྱིས་བརྩམས། སྙིང་ལྕགས་རྒྱལ་གྱིས་བསྒྱུར།《འགྲོ་བ་མིས་ལོ་ངོ་ཁྲི་ཚོ་གསུམ་བཞིའི་ཡར་སྔོན་དུ་མདོ་དབུས་མཐོ་སྒང་བདག་ཏུ་བཟུང་ཚུལ》[J] བོད་ལྗོངས་སློབ་ཆེན་རིག་གཞུང་དུས་དེབ། ༢༠༡༩ལོའི་དེབ་གཉིས་པ། ཤོག་ངོས༩༡

[12]陈发虎，张东菊：青藏高原的古人类[J]，《中国科学基金》2020年第2期，P/195

[13] 李浩，夏格旺堆等：追寻人类足印，探索高原文化--“邱桑手脚印遗址及高原旧石器考古研究进展”研讨会概述[J]，《科学通报》2023年，第 28-29 期，P/3732

[14]ཀྲང་ཞའོ་ལིན་སོགས་ཀྱིས་བརྩམས། སྙིང་ལྕགས་རྒྱལ་གྱིས་བསྒྱུར།《འགྲོ་བ་མིས་ལོ་ངོ་ཁྲི་ཚོ་གསུམ་བཞིའི་ཡར་སྔོན་དུ་མདོ་དབུས་མཐོ་སྒང་བདག་ཏུ་བཟུང་ཚུལ》[J]བོད་ལྗོངས་སློབ་ཆེན་རིག་གཞུང་དུས་དེབ། ༢༠༡༩ལོའི་དེབ་གཉིས་པ། ཤོག་ངོས༨༩

[15]ཧྥ་རན་སའི་རྒྱལ་གཉེར་དཔེ་མཛོད་ཁང་དུ་ཏུན་ཧོང་བོད་ཡིག་ཤོག་དྲིལ་P.T1288དང་དབྱིན་ཇིའི་རྟེན་རྫས་བཤམས་མཛོད་ཁང་དུ་ཉར་བའི་ lOLTibJ8212གཉིས་སུ་བཙན་པོ་བྱང་རོལ་དུ་གཤེགས་ཞེས་པ་ལན་བཞི་བྱུང་།

[16]རྡོ་རྗེ་ལྷུན་འགྲུབ། 《ཏུན་ཧོང་དོན་ཆེན་གནད་བསྡུས་ལས་“བཙན་པོ་བྱང་རོལ་དུ་གཤེགས།” བྱ་བའི་ཚིག་དོན་དང་དེའི་ལོ་རྒྱུས་ལ་དཔྱད་པ། 》[D]༢༠༢༠ལོའི་བོད་ལྗོངས་སློབ་ཆེན་གྱི་རབ་འབྱམས་ཞིབ་འཇུག་སློབ་མའི་མཐར་ཕྱིན་དཔྱད་རྩོམ། ཤོག་ངོས་གཉིས་པ་རུ་གསལ་བ་དེར་གཞི་བཅོལ།

[17]王明珂：游牧者的抉择：面对汉帝国的北亚游牧部族[M]，上海人民出版社，2018年，P/61-62

[18]苏平和：试论西藏岩画艺术[J]，甘肃理论学刊 2007年3月，第3期，P/129

[19]གཉའ་གོང་དཀོན་མཆོག་ཚེ་བརྟན། 《བརྡ་རྙིང་ཡིག་ཆའི་ཚིག་དོན་ཀུན་འཁྲོལ།》[M]ཀན་སུའི་མི་རིགས་དཔེ་བསྐྲུན་ཁང་། ༢༠༡༤ལོ། ཤོག་ངོས༩༤

[20]“བྱྀ་བའི་ལོ་ལ། བཙན་པོ་བྱང་རོལདུ་གཤེགས་ཤིང་། བློན་ཆེ་སྟོང་བཙན་འ་ཞ་ཡུལ་ན་མཆྀས་པར་ལོ་ཆིག་”ཅེས་དང་། “ཁྱྀ་ལོ་ལ་བབ་སྟེ། བཙན་པོ་དབྱར་བྱང་རོལ་དུ་གཤེགས། ”བྱི་བའི་ལོ་དང་ཁྱིའི་ལོ་སྟེ་སྤྱི་ལོ་༦༦༤དང་༦༩༨ལོར་མང་སྲོང་མང་བཙན་དང་འདུས་སྲོང་མང་པོ་རྗེ་སྔ་ཕྱིར་བྱང་འབྲོག་ཁུལ་དུ་ཆབ་སྲིད་རྔོན་རྒྱག་ཏུ་བསྐྱོད་པའི་གནས་ཚུལ་འཁོད་པ་བཀོད། དབང་རྒྱལ་དང་བསོད་ནམས་སྐྱིད། 《ཏུན་ཧོང་ནས་ཐོན་པའི་བོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་ཡིག་ཆ།》[M]མི་རིགས་དཔེ་བསྐྲུན་ཁང་། ༡༩༩༢ལོ། ཤོག་ངོས༡༤དང་༡༩

[21]རྒྱ་ཡིག་ཏུ་赞普巡临北方ཞེས་བསྒྱུར་འདུག དབང་རྒྱལ་དང་བསོད་ནམས་སྐྱིད། 《ཏུན་ཧོང་ནས་ཐོན་པའི་བོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་ཡིག་ཆ།》[M]མི་རིགས་དཔེ་བསྐྲུན་ཁང་། ༡༩༩༢ལོ། ཤོག་ངོས༡༤༦

[22]གུར་མགོན་སྐྱབས།《དྲིན་གྱི་བུ་ལོན།》[M]ཀན་སུའི་མི་རིགས་དཔེ་བསྐྲུན་ཁང་། ༢༠༡༡ལོ། ཤོག་ངོས༣༨༠

[23]ཁ་སྒང་བཀྲ་ཤིས་ཚེ་རིང་གིས་གཙོ་བསྒྲིགས་བྱས། 《བཙན་པོ་དུས་ཀྱི་ཡིག་རྙིང་གི་ཚིག་མཛོད།》[K]མི་རིགས་དཔེ་བསྐྲུན་ཁང་། ༢༠༡༩ལོ། ཤོག་ངོས༢༧༩

[24]འཇམ་དབྱངས་དར་རྒྱས་ཀྱིས་བསྒྱུར།《རྒྱའི་ཡིག་ཚང་དུ་འཁོད་པའི་བོད་དང་འབྲེལ་བའི་ལོ་རྒྱུས།》(བཞི་བ།)[M]ཀྲུང་གོའི་བོད་རིག་པ་དཔེ་བསྐྲུན་ཁང་། ༢༠༡༧ལོ། ཤོག་ངོས༡༤༣

[25]འཇམ་དབྱངས་དར་རྒྱས་ཀྱིས་བསྒྱུར།《རྒྱའི་ཡིག་ཚང་དུ་འཁོད་པའི་བོད་དང་འབྲེལ་བའི་ལོ་རྒྱུས།》(ལྔ་བ།)[M]ཀྲུང་གོའི་བོད་རིག་པ་དཔེ་བསྐྲུན་ཁང་། ༢༠༡༧ལོའིཤོག་ངོས་༡༧

[26]郑炳林，黄维忠主编：敦煌吐蕃文献选辑-社会经济卷[G]，北京：民族出版社，2013年，P/256 

[27]杜佑：通典卷一百九十边防六·吐蕃[M]，中华书局出版，1988年，P/5170-5171 

[28][美]托马斯爱尔森：欧亚皇家狩猎史[M]，社会科学文献出版社，2017年，P/304 

[29]གོ་ཤུལ་གྲགས་པ་འབྱུང་གནས།《གནའ་རྩོམ་གཅེས་བཏུས་སློབ་དེབ་གསར་མ་གཞོན་ནུའི་ལང་ཚོ།》[M]སྨད་ཆ། མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། ༢༠༡༢ལོ། ཤོག་ངོས༦༨༦

[30]གུ་གེ་ཚེ་རིང་རྒྱལ་པོ།《གུ་གེ་ཚེ་རིང་རྒྱལ་པོའི་ཆེད་རྩོམ་ཕྱོགས་བསྒྲིགས།》[M]ཀྲུང་གོའི་བོད་རིག་པ་དཔེ་བསྐྲུན་ཁང་། ༢༠༡༥ལོ ཤོག་ངོས༢༢༡

[31]ལར་རི་ཤི་ཞེས་པ་ཡུལ་ལུང་བྱེ་བྲག་གི་ཕལ་སྐད་ཙམ་མ་ཡིན་པ་སྔོན་རབས་མཁས་པའི་རྣམ་ཐར་ཁྲོད་དུའང་འཁོད་ཡོད་དེ། ངོར་མཁན་ཆེན་དཔལ་ལྡན་ཆོས་སྐྱོང་གི་རྣམ་ཐར་ནང་དུ"རྫ་ཆུ་ཁའི་ཕྱོགས་སུ་རི་ཤི་རྡོ་རྗེ་ཕུན་ཚོགས་ཟེར་བའི་ཡོན་བདག་ཅིག་ཡོད"ཅེས་རི་ཤི་ཞེས་པའི་འབྲི་སྟངས་འདི་ཇི་བཞིན་བྱུང་ལ། ལྷག་པར་རོང་ཐ་བསྟན་པའི་རྒྱལ་མཚན་གྱི་རྣམ་ཐར་དུའང་"བེ་རུ་སྒར་ཆེན་དུ་འཇིགས་བྱེད་དབང་ཆེན་བསྩལ་ནས་ཕེབས་པར། ལམ་དུ་དགྲ་དོགས་ཆེ་བས་འགྲུལ་པ་ཀུན་སྒུག་སྡོད་ཀྱིས་ཕྱོགས་འགྲོ་བྱེད་པའི་སྔོན་ཙམ་དུ་ཕེབས། ཉིན་གཅིག་དགྲ་འདུག་ཟེར་འུར་ཞོག་བྱེད་ཅིང་སྐྲག་སྔངས་ཆེ་སྐབས། རྗེ་ཉིད་དྲེའུ་ཞིག་ཆིབས་མཛད་ཡོད་པ། ཆིབས་སྒ་རྟ་ལ་སྤར་དགོས་ཚུལ་ནན་ཞུས་བྱས་པར། སྒ་མི་སྤར་དགྲ་ཡིན་མི་འོང་། རི་ཤི་སོགས་ལ་འུར་རྒྱག་པ་ཡིན་འགྲོ་གསུངས་པ་བཞིན། རི་ཤི་རྔོན་པ་བཤར་བ་དང་ནོར་ཡོད་འདུག་གོ །”ཞེས་འཁོད་ཡོད། ངོར་དཔལ་ལྡན་ཆོས་སྐྱོང་།《ངོར་དཔལ་ལྡན་ཆོས་སྐྱོང་གི་རྣམ་ཐར་སྣ་ཚོགས་ལྗོན་པ་སྟུག་པོའི་འཁྲི་ཤིང་།》[M]སྡེ་དགེ་པར་མ། ཤོག་ངོས༧༩

[32]གཡས་སྣེ་གཡོན་འདུས་ཀྱི་རི་ཤི་ཚོ་བ་ཞིག་ཀྱང་དུས་རབས་འཕོ་འགྱུར་གྱི་ཁུགས་སོ་ཞིག་ནས་དངོས་སུ་བྱུང་མྱོང་ལ། ངག་རྒྱུན་དུ་འབོམ་རོམ་མཐོན་པོ་གླག་དང་འདྲ། །ཤེལ་ཆགས་རྒོད་པོ་ཁྲ་དང་འདྲ། །ག་བེ་ག་ཆོག་སྤྱང་དང་འདྲ། །དེ་འདམ་གྱི་ཁྲ་གླག་སྤྱང་གསུམ་ཡིན། བྱང་རི་ཤི་སྡེ་བའི་ཕ་ས་ཡིན། །ཞེས་འདམ་གྱི་ཤེལ་ཆགས་རི་རྒྱུད་ནི་རི་ཤིའི་ལྟེ་བ་དང་། དེ་ན་བྱང་རི་ཤིའི་མི་རབས་མང་པོ་བསྡད་ཅིང་དེ་ཡི་སྡེ་ཤུལ་ནི་ཕ་ཡུལ་ཤུལ་གཙང་མོ་བུ་རྒྱུད་ལས་ཡག་གཙང་གི་ཚོ་བ་འདི་གཉིས་ཡིན་ཞེས་བཤད་སྲོལ་ཡོད། དེ་ཡང་ཕ་ཡུལ་ཤུལ་དུ་འབྲོང་པ། འབྲོང་བུ། གཉན་པ་དང་རྐྱང་པ། དགོ་རྒྱུད། དགོ་བུ། དགོ་ཚ། ཨ་བསྐོང་སོགས་རྔོན་པའི་སྲོག་ཆགས་དེ་དག་ལས་རུས་མིང་ཐོགས་པའི་རུས་པ་མང་པོ་ད་ལྟ་ལ་ཐུག་གི་བར་དུ་ཡོད། བཅའ་འདྲི་བྱེད་ཡུལ་ཁོང་ནི་རི་ཤི་སྦ་ཆེན་གྱི་མི་རབས་རྗེས་མ་སྟེ། རྒྱལ་ཁབ་རིམ་པའི་སྒྲུང་པ་ལྷ་བུ་དོན་གྲུབ་ཡིན། ད་ལྟ་ལོ་༥༧ཡིན། འབྲི་སྟོད་རྫོང་ཟོ་ཞང་སྨུག་ཆུ་རུ་བའི་མི་ཡིན། སྤྱི་ལོ་༢༠༢༤ལོའི་ཟླ་༤ཚེས་༢༤ཉིན་བཅར་འདྲི་བྱས།

[33]གུ་གེ་ཚེ་རིང་རྒྱལ་པོ།《གུ་གེ་ཚེ་རིང་རྒྱལ་པོའི་ཆེད་རྩོམ་ཕྱོགས་བསྒྲིགས།》[M]ཀྲུང་གོའི་བོད་རིག་པ་དཔེ་བསྐྲུན་ཁང་། ༢༠༡༥ལོ ཤོག་ངོས༢༡༠

[34]བསྟན་པ་ཡར་རྒྱས།《བྱང་འབྲོག་རྔོན་པའི་གོམས་སྲོལ་རིག་གནས།》ཟི་ལིང་། མཚོ་སྔོན་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་།༢༠༡༣ལོ། ཤོག་ངོས༡༩

[36]ནུབ་ཀྱི་མིའི་རིགས་རིག་པའི་མཁས་པ་དག་གི་དུས་རབས་བཅུ་དགུ་པ་ནས་ཐ་སྙད་འདི་སྤྱད་མོད། སྔ་དུས་ཀྱི་ལྷ་རབས་ཆོ་ག་སྨྲ་བ་དང་དེའི་རྗེས་ཀྱི་བྱེད་ནུས་རིང་ལུགས་སྨྲ་བ། སྒྲིག་གཞི་རིང་ལུགས་སྨྲ་བ། མཚོན་བྱེད་རིང་ལུགས་སྨྲ་བ་བཅས་ཀྱིས་བཞག་པའི་གོ་དོན་མི་འདྲ་ལ། གཏན་ཆགས་ཀྱི་གོ་དོན་ཞིག་ཆགས་མེད།

[37]གུ་གེ་ཚེ་རིང་རྒྱལ་པོ།《གུ་གེ་ཚེ་རིང་རྒྱལ་པོའི་ཆེད་རྩོམ་ཕྱོགས་བསྒྲིགས།》[M]ཀྲུང་གོའི་བོད་རིག་པ་དཔེ་བསྐྲུན་ཁང་། ༢༠༡༥ལོ། ཤོག་ངོས༡༨༨

[38]བསྟན་པ་ཡར་རྒྱས།《བྱང་འབྲོག་རྔོན་པའི་གོམས་སྲོལ་རིག་གནས།》མཚོ་སྔོན་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། ༢༠༡༣ལོ། ཤོག་ངོས།༨༩

[39]འདི་ནི་ཡུལ་ཤུལ་འབྲི་སྟོད་ས་ཁུལ་གྱི་དམངས་ཁྲོད་བཤད་རྒྱུན་ཡིན།

[40]ཡུལ་ཤུལ་འབྲི་སྟོད་ཀྱི་རྒན་འདན་མ་རྣམ་བཀྲ་ལགས་ཀྱིས་མཁོ་འདོན་བྱས།

[41]འདི་ནི་ཡུལ་ཤུལ་འབྲི་སྟོད་ས་ཁུལ་གྱི་དམངས་ཁྲོད་བཤད་རྒྱུན་ཡིན།

[42]ཤ་སྐལ་བགོ་བའི་སྲོལ་འདིར་ཡུལ་ཤུལ་འབྲི་སྟོད་ས་ཁུལ་ནས་གྲོང་ཤ་རྒྱུག་པ་ཞེས་འབོད་པ་དང་། བྱང་ནག་ཆུའི་ས་ཁུལ་ནས་ཨབ་ལག་ཅེས་འབོད།

[43]ཡུལ་ཤུལ་འབྲི་སྟོད་རྫོང་གི་ངག་རྒྱུན་དུ་“དགེ་སྡིག་གེ་ཏ་མགོ་སྦྲེལ་ཞེས་ཟེར། འདིར་ཀུན་གྱིས་གོ་སླ་བའི་ཕྱིར་དུ་ཁ་ལེན་ཞེས་བྲིས་ཡོད། དེ་གཉིས་དོན་གཅིག་པ་ཡིན།

[44]མཚོ་སྔོན་ཞིང་ཆེན་མཚོ་ནུབ་ཁུལ་གཏེར་ལེན་ཁ་གྲོང་ཁྱེར་གོར་མོ་ཤང་ནས་ཐོན་པའི་བཙན་པོའི་དུར་སྒམ་རི་མོའི་ཁྲོད་དུ་རྔོན་ཁྱི་དང་འབྲོང་རྔོན་བཞིན་པའི་རྣམ་པ་མཐོང་དུ་ཡོད།

[45]སྟོབས་ལྡན་དང་ཁ་སྒང་བཀྲ་ཤིས་ཚེ་རིང་གཉིས་ཀྱིས་བསྒྲིགས།《ཧྥ་རན་སིར་ཉར་བའི་ཏུན་ཧོང་ཡིག་རྙིང་གི་བཤུས་ཡིག་ཕྱོགས་བསྒྲིགས།》[G] བཅུ་གཉིས་པ། ལྷ་ས། ༢༠༡༧ལོ ཤོག་གྲངས། ༡༤