༄༅། །བོད་གནའ་རབས་མཁར་ལ་སྔ་བའི་དུས་ལ་དཔྱད་པ།

文摘 2024-10-21 09:00 青海

ལ་ལི་ཏ། ཕ་ཡུལ་གཅན་ཚ་ནས་ཡིན། ༢༠༠༥ལོར་མཚོ་སྔོན་དགེ་ཐོན་སློབ་ཆེན་དུ་དབྱིན་ཡིག་གི་དངོས་གཞི་མཐར་ཕྱིན་པའི་རྗེས། ༢༠༠༦ལོར་ལོར་ཀྲུང་དབྱང་མི་རིགས་སློབ་ཆེན་དུ་བོད་ཡིག་གནའ་རབས་སྐད་བརྡ་རྩོམ་རིག་གི་ཆེད་ལས་ཀྱི་རབ་འབྱམས་པའི་བསླབ་གནས་བླངས། ༢༠༡༥ལོ་ནས་བཟུང་ལྷོ་ནུབ་མི་རིགས་སློབ་ཆེན་དུ་མིའི་རིགས་རིག་པ་དང་བོད་རིག་པར་སློབ་གཉེར་བྱས་མཐར་༢༠༡༨ལོར་འབུམ་རམས་པའི་བསླབ་གནས་བླངས། ༢༠༢༠ལོར་ཧྥུ་ཏན་སློབ་ཆེན་དུ་མིའི་རིགས་རིག་པ་དང་སྤྱི་ཚོགས་རིག་པར་སྦྱངས། མི་ལོ་བཅུ་ཕྲག་རིང་སྔ་ཕྱིར་སློབ་ཆུང་དང་སློབ་འབྲིང་དུ་དགེ་རྒན་བྱས་མྱོང་། ད་ལྟ་ཀན་སུའུ་རྨ་ནུབ་སློབ་ཆེན་དུ་དགེ་རྒན་གྱི་ལས་ཀ་གཉེར་མུས་སུ་མཆིས། ཀྲུང་གོ་བོད་རིག་པ་དང་བོད་ལྗོངས་སློབ་ཆེན་གྱི་དུས་དེབ་སོགས་སུ་ལོ་རྒྱུས་ཡིག་ཚང་དང་འབྲེལ་བའི་དཔྱད་རྩོམ་རེ་འགའ་སྤེལ་ཡོད།

གནད་བསྡུས། ཡིག་ཚང་ནང་རྗེ་གཉའ་ཁྲི་བཙན་པོ་དང་འབྲེལ་བའི་ལོ་རྒྱུས་གླེང་སྐབས་མཁར་ལ་སྔ་བ་ཡུམ་བུ་བླ་མཁར་ཞེས་པའི་ཚིག་འདི་མང་དུ་འཁོད་ཡོད། འོན་ཀྱང་ད་ལྟ་འབྲེལ་ཡོད་དཔྱད་གཞི་རྒྱུ་ཆ་མང་པོར་བལྟས་ན། བོད་ཀྱི་ཡུལ་གྲུ་འདིར་རྗེ་གཉའ་ཁྲིའི་གོང་ལའང་མཁར་བརྩིགས་ཡོད་འོས་པའི་རྟགས་མཚན་མང་དུ་མཐོང་བས། འདིར་བོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་ཡིག་ཚང་དང་དཔྱད་རྩོམ། གནའ་རྫས་དཔྱད་འབྲས། ད་རུང་ཡུལ་གྲུ་གཞན་གྱི་མཁར་གྲོང་བྱུང་འཕེལ་གྱི་ལོ་རྒྱུས་སོགས་འབྲེལ་ཡོད་རྒྱུ་ཆ་གཞིར་བཟུང་ནས་དབྱེ་ཞིབ་བཏང་བ་ལས། ཡུམ་བུ་བླ་མཁར་ནི་སྤུར་རྒྱལ་བཙན་པོའི་རྒྱལ་རབས་ལོ་རྒྱུས་ཀྱི་ཆ་ནས་བཤད་ན་མཁར་ལ་སྔ་བ་ཡིན་པར་བརྩི་འོས་པ་དང་། བོད་ཡུལ་སྤྱིའི་ལོ་རྒྱུས་བྱུང་འཕེལ་གྱི་ཆ་ནས་བལྟས་ན་ཡུམ་བུ་བླ་མཁར་གྱི་སྔོན་ལའང་བོད་དུ་མཁར་ལས་འཛུགས་སྐྲུན་ཡོད་ཚུལ་ལ་དཔྱད་ཞིབ་བྱས་ཡོད། །

གནད་ཚིག ཡུམ་བུ་བླ་མཁར། རྗེ་བོའི་ལམ་ལུགས། མཁར་ལ་སྔ་བ།

《ཆོས་འབྱུང་མཁས་དགའ་》ལས་“མཚན་དུ་གཉའ་ཁྲི་བཙན་པོ་ཞེས་གྲགས་བྱུང་། སྐུ་མཁར་ཐོག་མ་ཡུམ་བུ་བླ་སྒང་མཛད།”[①]ཅེས་འབྱུང་ཞིང་། 《རྒྱ་བོད་ཡིག་ཚང་》ལས། “རྗེའི་བཞུགས་ས་ལ། ཕོ་བྲང་ཡུམ་བུ་བླ་མཁར་བརྩིགས་ཏེ་ཕུལ་བས། ཕོ་བྲང་གི་སྔ་ཤོས་དེ་ཡིན།”[②]ཞེས་སོགས་འཁོད་ཡོད་པས་མཚོན་སྔོན་གྱི་ཡིག་ཚང་འགའི་ནང་རྗེ་གཉའ་ཁྲི་བཙན་པོས་མཁར་གྱི་ཐོག་མ་ཡུམ་བུ་བླ་མཁར་བརྩིགས་ཞེས་པའི་བཤད་སྲོལ་ཞིག་ཆགས་ཡོད་པར་བརྟེན། སྤྱིར་བོད་ཁ་བ་ཅན་གྱི་ཡུལ་འདིའི་མཁར་གྱི་ཐོག་མ་ལ་ཡུམ་བུ་བླ་མཁར་ཡིན་ཞེས་པའི་ལྟ་ཚུལ་ཞིག་ཀྱང་རང་ཤུགས་སུ་ཆགས་འདུག ད་ལྟའི་ལོ་རྒྱུས་དེབ་ཐེར་དུའང་མཁར་ལ་སྔ་བ་ཡུམ་བུ་བླ་མཁར་ཞེས་གྲགས་པ་བྱུང་ངོ་[③]ཞེས་དང་ཡང་ན། མདོར་ན་རྒྱལ་པོ་ལ་སྔ་བ་གཉའ་ཁྲི་བཙན་པོས་གངས་ཀྱི་ཉེ་འདབས་སུ་ཡར་ཀླུང་རྒྱལ་རབས་མཛད་དེ་མཁར་ལ་སྔ་བ་ཡུམ་བུ་བླ་སྒང་བཞེངས་པ་ནས་བཟུང་སྤུ་རྒྱལ་རྒྱལ་རབས་དངོས་སུ་དབུ་བརྙེས་[④]ཞེས་སོགས་སྨྲས་ཡོད་པས་མཚོན། ལོ་རྒྱུས་ཐོག་བླ་མཁར་དང་ཕོ་བྲང་བརྩིགས་སྲོལ་ཐོག་མ་དེ་རྗེ་གཉའ་ཁྲི་བཙན་པོའི་དུས་སུ་ད་གཟོད་གསར་དུ་བྱུང་བ་ཡིན་ཞེས་པའི་བཤད་ཚུལ་གྱི་རྒྱུན་བསྐྱངས་འདུག ཡིན་ནའང་དོན་གྱི་གནད་འདི་ལ་ཞིབ་ཏུ་བསམ་པར་བྱ་དགོས་པ་ཞིག་ནི་ཡིག་ཚང་དུ་འཁོད་པའི་བོད་ཀྱི་མཁར་ལ་སྔ་བ་ཞེས་པའི་སྐབས་ཀྱི་བོད་དེ་གང་ལ་གོ་དགོས་པ་ཡིན་པ་དང། དེ་རྗེ་གཉའ་ཁྲིའི་སྐབས་ཀྱི་བོད་ཁམས་ལ་གོ་བ་ཡིན་ནམ་ཡང་ན་མདོ་དབུས་ཁམས་གསུམ་དང་བཅས་པའི་བོད་ཁམས་འདི་ལ་གོ་བ་ཡིན། ད་རུང་བོད་ཡུལ་གྲུ་སྤྱིའི་དབང་དུ་བཏང་ན་མཁར་ལ་སྔ་བ་དེ་ཡུམ་བུ་བླ་མཁར་ཡིན་ནམ་མིན་སོགས་ཀྱི་དྲི་བ་འདི་དག་རེད། དེར་མ་ཟད་གནའ་རབས་སྤྱི་ཚོགས་སུ་མཁར་ལས་འཛུགས་སྐྲུན་གྱི་བྱུང་བ་ནི་ཐད་ཀར་སྲིད་དབང་དང་རྗེ་བོའི་ལམ་ལུགས་ཀྱི་བྱུང་འཕེལ་དང་ཡང་མ་འབྲེལ་བ་ཞིག་མེད་པ་ལྟ་བུར་འདུག་པས། ང་ཚོས་ཡིག་ཆ་གང་རུང་ཞིག་ལ་གཞི་བཅོལ་ནས་མཐའ་གཅིག་ཏུ་དེ་ཡོད་དང་མེད་ཅེས་པའི་ལན་སྟབས་བདེ་ཙམ་གྱིས་ལོ་རྒྱུས་ཀྱི་དྲི་བ་དག་ཐག་གིས་ཆོད་ཐུབ་པ་ཞིག་མ་ཡིན་ནོ། ད་སྔ་ཆབ་མདོ་ཁ་རུབ་དང་སྟོད་མངའ་རིས་ཁྱུང་ལུང་དངུལ་མཁར་གཙོས་པའི་རིག་གནས་གནའ་ཤུལ་མང་པོར་གནའ་རྫས་སྔོག་འདོན་བྱས་པ་ལས་བོད་ཀྱི་གནའ་བོའི་མཁར་བརྩིགས་དང་རྫོང་མཁར་ཆགས་ཚུལ་བསྟན་ཡོད་པ་ལས་གཞན།《བོད་བཙན་པོའི་རྒྱལ་རབས་》ཞེས་པ་ལས། “བོད་ཀྱི་མཁར་ལ་སྔ་བ་ཡུ་མོ་བླ་མཁར་ཞེས་ཟེར་ན། དོན་ལ་མི་གནས་ཤིང་། མཁར་ནི་རྒྱལ་ཕྲན་སིལ་མའི་སྐབས་ནས་ཡོད་པ་དངོས་སུ་གསལ་བས། སྤུ་རྒྱལ་གྱི་མཁར་ཐོག་མ་ཞེས་འབྲི་དགོས་པར་སྣང་”།[⑤]ཞེས་ལྟ་བུས་མཚོན་གནད་དོན་འདིའི་ཐད་སྔོན་གྱི་བཤད་སྲོལ་དང་མི་མཐུན་པའི་ལྟ་ཚུལ་གསར་བའང་ཐོན་ཡོད་པ་ལས། བོད་ཀྱི་མཁར་ལ་སྔ་བ་བྱུང་འཕེལ་གྱི་ཐད་ད་སྔ་ཆེད་དུ་ཞིབ་འཇུག་བྱས་ཡོད་པའི་རྒྱུ་ཆ་མི་མཐོང་། སྤྱིར་བོད་རང་གི་ལོ་རྒྱུས་ཡིག་ཚང་གཞིར་བཟུང་བའི་ཐོག་བོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་དང་རིག་གནས་ལ་ཞིབ་འཇུག་བྱ་རྒྱུར་བླ་ལྷག་ཏུ་དགོས་གལ་ཆེ་བར་མཐོང་ནས། འདིར་ཆེད་དུ་བོད་ཡིག་གི་ཆོས་འབྱུང་ལོ་རྒྱུས་ཕལ་ཆེ་བའི་ནང་མཁར་གྱི་སྐོར་འཁོད་ཡོད་པ་དཔྱད་གཞིར་བཟུང་སྟེ། བོད་རྒྱའི་འབྲེལ་ཡོད་ལོ་རྒྱུས་ཡིག་ཆ་དང་ད་སྔའི་བོད་ཀྱི་གནའ་རྗས་དཔྱད་འབྲས་སོགས་རྒྱུ་ཆ་བཀོལ་ནས། བོད་གནའ་རབས་ཀྱི་མཁར་ལ་སྔ་བ་བྱུང་བའི་དུས་ཀྱི་ཐད་ནས་གླེང་སློང་བ་ཡིན། །

༡ མཁར་གྱི་གོ་དོན།

མཁར་ཞེས་པ་ནི་《དག་ཡིག་གསར་བསྒྲིགས་དག་བཅོས་མ་》ལས་“མཁར། ༡ས་རྡོའི་གྱང་གི་མིང་། ས་མཁར། རྡོ་མཁར་ལྟ་བུ། ༢མཐའ་ལྕགས་རིས་བསྐོར་བའི་གྲོང་པ་དང་ཚོང་ཁྲོམ་གྱི་མིང་། ཟི་ལིང་མཁར། ཙོང་ཀའི་མཁར། གྱི་ཐང་མཁར་ལྟ་བུ།”[⑥]ཞེས་དོན་གཉིས་སུ་བཀྲལ་བ་ལས་སྐབས་འདིར་ཕྱི་མའི་དོན་ལ་འཇུག་སྟེ།《བོད་བཙན་པོ་རྒྱལ་རབས་》ལས་“མཁར་བུ། མཁར་ནི་མཁར་རྫོང་དང་། བུ་ནི་ཆུང་ངུའི་དོན།”[⑦]ཞེས་པ་ལྟར་མཁར་རྫོང་ལ་གོ་བར་བྱ་བ་ཡིན། ཡིན་ནའང་འཛམ་གླིང་གི་ཡུལ་གྲུ་ཕལ་ཆེ་བར་གནའ་རབས་སྤྱི་ཚོགས་སུ་གྲོང་དང་གྲོང་ཁྱེར། ཚོང་ཁྲོམ། ཡུལ་གྱི་དཔོན་དང་རྒྱལ་པོ་དག་བཞུགས་སའི་མཁར་རྫོང་དང་ཕོ་བྲང་སོགས། ས་བརྩིགས་དང་རྡོ་བརྩིགས་ཀྱི་མཁར་གྱང་ལ་བརྟེན་ནས་ཆགས་ཡོད་པས། ས་བརྩིགས་རྡོ་བརྩིགས་ཀྱི་མཁར་གྱང་དེ་ལའང་མཁར་ཞེས་མིང་གིས་འབོད་ཅིང་། མཁར་གྱང་་ནི་གནའ་རབས་སྤྱི་ཚོགས་ཀྱི་མཁར་རྫོང་འཛུགས་སྐྲུན་ཁྲོད་མེད་ཐབས་མེད་པའི་ཆ་རྐྱེན་ཞིག་ཏུ་གྱུར་ཡོད་པས་སོ།《གྲོང་ཁྱེར་སྡོད་མིའི་དཔལ་ཡོན་》ཞེས་པ་ལས་“གནའ་རབས་སུ་ཀྲུང་གོའི་གྲོང་ཁྱེར་ཕལ་ཆེ་བ་ལ་མཁར་བརྩིགས་ཡོད་ཅིང་། ཧ་ལམ་མི་ཕལ་ཆེ་བ་མཁར་ནང་དུ་བསྡད་ཡོད། མཁར་བརྩིགས་མེད་པའི་འདུས་སྡོད་གང་ཞིག་གི་རྒྱ་ཁྱོན་ཇི་འདྲ་ཆེ་བ་མ་ཟད། དེ་གྲོང་ཁྱེར་གྱི་རིགས་སུ་བརྩི་རུང་པའི་ཆ་རྐྱེན་ཡང་བརྒྱ་ཕྲག་འཛོམས་ཡོད་ནའང་། སྲོལ་རྒྱུན་གྱི་ལྟ་ཚུལ་ལྟར་ན་དེ་ལ་གྲོང་ཁྱེར་ཞེས་པའི་མིང་མི་ཐོགས་པ་ཡིན། དེའི་སྟབས་ཀྱིས་གནའ་རབས་སུ་མཁར་ཡོད་མེད་ཁོ་ནས་ད་གཟོད་གྲོང་དང་གྲོང་ཁྱེར་གྱི་དབྱེ་མཚམས་ཕྱེ་བ་ཡིན།”[⑧]ཞེས་གསལ་བོར་བསྟན་ཡོད་པ་ལས། གནའ་རབས་སུ་མཁར་གྱང་གིས་སྤྱི་ཚོགས་འཕེལ་རིམ་ཐད་དམིགས་བསལ་གྱི་གོ་གནས་དང་ནུས་པ་ཅི་འདྲ་ཐོན་ཡོད་པའང་ཤེས་ཐུབ། །

༢ མཁར་བརྩིགས་ཀྱི་རྒྱུ་ཆ།

གནའ་རབས་སུ་རྒྱལ་པོ་བཞུགས་སའི་ཕོ་བྲང་ཐམས་ཅད་གཙོ་བོ་ས་རྡོ་བརྩིགས་པའི་མཁར་གྱང་ལས་གྲུབ་མོད་རེ་འགའ་གཞན་དུ་འདུག་པ་ནི། ཕྱུགས་འཚོ་ཞིང་རུ་སྤོ་བའི་མི་རིགས་ཕལ་ཆེ་བས་གཙོ་བོ་གུར་ཏུ་བྱས་ཡོད་ལ། རང་རེ་བོད་ནི་གནའ་ནས་གཙོ་བོ་རོང་འབྲོག་ཟུང་དུ་བརྟེན་པས་རྗེ་བོ་དང་བཙན་པོ་དག་གུར་དུ་བཞུགས་པའི་གཏམ་ཡང་ལོ་རྒྱུས་ཡིག་ཆར་མང་དུ་མཐོང་སྟེ།《བཀའ་ཆེན་ཀ་ཁོལ་མ》་ལས་“རྗེ་གཉའ་ཁྲི་བཙན་པོ་དེ་ཡར་ལུང་བཙན་ཐང་སྒོ་བཞིར་ཕེབས་ནས་ཕོ་བྲང་བཏབ་པ་ཡིན། ཕོ་བྲང་ནི་ས་དང་རྡོ་ལ་མ་བརྩིགས། རི་དྭགས་ཤ་བ་དང་འབྲོང་། གཅན་གཟན་སྟག་གཟིག་པགས་པ་གུར་དུ་ཕུབ་ནས་བྱས་པ་ཡིན་ནོ།”[⑨]ཞེས་འཁོད་པ་ལས་ཀྱང་ཤེས་ཐུབ། སྤྱིར་མཁར་བརྩིགས་ཀྱི་རྒྱུ་ཆ་གཙོ་བོ་ས་དང་རྡོ་རུ་ངེས་སྟེ། མཁས་དབང་ནམ་མཁའི་ནོར་བུས་འཛམ་གླིང་ཡུལ་གྲུ་སོ་སོའི་གནའ་རབས་འཛུགས་སྐྲུན་གྱི་ཁྱད་ཆོས་ལ་གཞིགས་ནས་“རྒྱལ་སྤྱིའི་ལོ་རྒྱུས་རྣམས་སུ་ཡོངས་གྲགས་གནའ་བོའི་རྒྱལ་སའི་ཤུལ་རྣམས་ནི་རྡོ་བའི་རིགས་མི་འདྲ་བ་དག་ལས་གྲུབ་པའི་མཁར་དང་། མཁར་གྱི་རྨང་གཞི་ཅི་རིགས་པ་དག་ཡིན། ”[⑩]ཞེས་གསུངས་ཡོད་ལས་ཤེས་ཐུབ་མོད། ཡིན་ཡང་ཡུལ་གྲུ་སོ་སོའི་ཆ་རྐྱེན་དང་བསྟུན་ནས་ས་མཁར་དང་རྡོ་མཁར། ས་རྡོ་འདྲེས་མས་བརྩིགས་པའི་མཁར་སོགས་ཅི་རིགས་ཡོད་ངེས་སོ། རང་རེ་བོད་ལ་མཚོན་ན་ས་དང་རྡོ་བ་ནི་མཁར་བརྩིགས་ཀྱི་རྒྱུ་ཆ་གཙོ་བོ་ཡིན་པ་ལ། གཞན་ཤིང་དང་ལྕགས་སོགས་ཀྱང་བཀོལ་བའི་ཚུལ་ལོ་རྒྱུས་ཡིག་ཆ་ལས་མང་དུ་མཐོང་། བོན་གྱི་ཆོས་འབྱུང་ལོ་རྒྱུས་སུ་སྔོན་དུས་རིམ་གོང་མའི་སྐབས་[11]ཀྱི་ཞང་ཞུང་གི་གསས་མཁར་བཞེངས་ཚུལ་ཞིབ་ཏུ་གསལ་བ། 《ཆོས་རྒྱལ་ནམ་མཁའི་ནོར་བུའི་གསུང་འབུམ་》དུ་《མདོ་གཟེར་མིག་》ནང་འཁོད་པ་ལུང་དུ་དྲངས་ཡོད་པ་ནི་“ཡང་དེ་ཉིད་｛ཐོབ་766ཤ་103ན6｝ལས་‘ཀོང་ཙོས་སྐོས་བཤམས་ཐིག་བཏབ་བཞིན་དུ་ཡོ་མིས་མ་ཐོགས་འཕྲིན་ལས་བྱས། རྩིག་མཁན་རྣམས་ཀྱིས་འཕང་ཡང་བསྟོད། བྱད་མཁན་རྣམས་ཀྱིས་ཕྱི་བདར་བྱས། ཤིང་མཁན་རྣམས་ཀྱིས་ཤིང་བཞོགས། རྡོ་མཁན་རྣམས་ཀྱིས་རྡོ་ཡང་སྦྱངས། ལྕགས་མཁན་རྣམས་ཀྱིས་ལྕགས་ཡང་(ཀྱང་)བརྡུངས། གསེར་དངུལ་མཁན་རྣམས་ཀྱིས་ཞུན་ཀྱང་བཏབ། མཚོན་རྩིས་མཁན་གྱིས་མཚོན་རྩི་སྦྱངས། བྲིས་མཁན་རྣམས་ཀྱིས་བྲིས་ཀྱང་ཆོག’”[12]ཅེས་འཁོད་ཅིང་། ཡང་དེར་“འདིས་ཡ་ཐོག་དུས་རིམ་གོང་མའི་ནང་ཞང་ཞུང་གི་བཟོ་རིག་པའི་གནས་ཚུལ་ཇི་ལྟར་ཡིན་པ་གསལ་བར་བསྟན་པ་ཡིན།”[13]ཞེས་སོགས་མཁར་ལས་འཛུགས་སྐྲུན་སྐོར་ཅུང་ཞིབ་ཏུ་བསྟན་འདུག ཡང་དུས་སྐབས་དེའི་སྔ་རྗེས་ཙམ་ལ་བོད་ཤར་ཕྱོགས་རྒྱ་ཡི་ཡུལ་གྲུ་རུ་མཁར་ལས་ལ་སྔ་བ་བྱུང་ཚུལ་དེང་གི་གནའ་རྫས་དཔྱད་འབྲས་སུ་བསྟན་ཡོད་པ་ནི་འདི་ལྟར།《གནའ་རྫས་སྤྱི་བཤད་》ཅེས་པ་ལས་“ཕལ་ཆེར་ཞ་རྒྱལ་རབས་ཀྱི་སྐབས་ཏེ། སྤྱི་ལོ་སྔོན་གྱི་དུས་རབས་21ནས་སྤྱི་ལོ་སྔོན་གྱི་དུས་རབས་16ཡི་སྐབས་སུ་……། གཞི་ཁྱོན་ཆེ་བའི་ས་བརྩིགས་ཀྱི་འཛུགས་སྐྲུན་སྟེ། ཕོ་བྲང་དང་མཁར་གྱང་བརྩིགས་སྲོལ་བྱུང་།”[14]ཞེས་གསལ་བ་ལྟར་ན་། སྔོན་གྱི་ཀྲུང་གོའི་ལོ་རྒྱུས་སུ་བྱུང་བའི་མཁར་བརྩིགས་དག་ནི་གཙོ་བོ་ས་བརྩིགས་པའམ་ས་གྱང་བརྡུངས་པ་ལས་བྱུང་བས། མཁར་གྱང་བརྡུངས་ཚུལ་དང་དེའི་རྒྱུ་ཆ་སོགས་ཀྱི་ཐད་ནས་རང་རེ་བོད་ཀྱི་ཡུལ་དང་ཅུང་མི་འདྲ་བར་སྣང་ངོ་། །

༣ མཁར་གྱི་བྱེད་ལས་དང་རྒྱ་ཁྱོན།

སྤྱིར་བོད་ཀྱི་ཡུལ་གྲུ་ཐེ་བའི་རྒྱལ་ཁབ་ཕྱི་ནང་གི་གནའ་རབས་ཀྱི་མཁར་ཕལ་ཆེ་བའི་ཐོག་མའི་བྱུང་རྐྱེན་ནི་དགྲ་འགོག་རང་སྲུང་ཡིན་པ་གོར་མ་ཆག་ལ། དེའི་བྱེད་ལས་ཀྱང་གཙོ་བོ་དགྲ་འགོག་རང་སྲུང་ཡིན་ནའང་། མཁར་གྱང་ཆེ་ཆུང་གང་མང་བརྩིགས་ཤིང་དེ་དག་ཆེས་ཆེར་རྒྱ་བསྐྱེད་པ་ལས་རིམ་གྱིས་མཁར་རྫོང་དང་གྲོང་ཁྱེར་ཆགས་ཡོད་པར་བཤད་དེ།《གྲོང་ཁྱེར་སྡོད་དམངས་ཀྱི་ཤེས་རིག་》ཅེས་པའི་དེབ་དེ་ལས་“ཀྲུང་གོའི་གནའ་རབས་གྲོང་ཁྱེར་གྱི་བྱུང་འཕེལ་ལ་ལྟོས་ན། མཁར་ནི་གཙོ་བོ་འགོག་སྲུང་གི་ཆེད་དུ་བྱུང་བས་གནའ་རབས་ཀྱི་‘རྫོང་’དང་‘མཁར་’གཉིས་ཕན་ཚུན་སོ་སོར་དབྱེ་ཐབས་མེད་པ་ཞིག་ཆགས་ཡོད། རྫོང་དང་གྲོང་ཁྱེར་ཆགས་ཞེས་པའང་དོན་ལ་མཁར་བརྩིགས་བྱས་པ་ཡིན།”[15]ཞེས་པས་གསལ་བོར་གོ་ནུས། དེ་ལྟར་ལོ་རྒྱུས་ཀྱི་འཕེལ་རིམ་ཁྲོད་མཁར་ལ་བརྟེན་ནས་རྫོང་དང་གྲོང་ཁྱེར་ཆེ་ཆུང་དུ་མ་ཆགས་པ་ལས་མཁར་ལ་རིགས་དང་དབྱེ་བ། ཆེ་ཆུང་སོགས་ཀྱི་དགར་ཚུལ་དང་ཚད་ཐིག་མི་འདྲ་བ་བྱུང་ཡོད་དེ། དཔེར་ན། ད་ལྟ་ཀྲུང་གོའི་ནང་སར་ཡོད་པའི་མཁར་གྱི་གནའ་ཤུལ་ལ་ཆེད་མཁས་པས་ཚད་ཐིག་བླངས་པ་ལས་དེའི་རིགས་དབྱེ་ཆེ་ཆུང་སོགས་དགར་ཡོད་པ་ནི་འདི་ལྟ་སྟེ། ཡང་གོང་གི་དེབ་དེ་ལས་“མཁར་གྱང་གི་མཐོ་ཚད་དང་མཐའ་སྐོར་རིང་ཚད་གཉིས་ཀྱིས་མཁར་ལ་བརྟེན་ནའ་ཆགས་པའི་གྲོང་ཁྱེར་གང་དེའི་གོ་བབས་མཚོན་ཡོད།”[16]ཞེས་དང་། ཡང་དེར་“ད་སྔ་ཀྲུང་གོ་རུ་ཡོད་པའི་གནའ་རབས་ཀྱི་མཁར་དག་གི་མཐའ་སྐོར་རིང་ཚད་ལ་ལྟོས་ནས་རིམ་པ་ལྔ་རུ་དགར་ཡོད་དེ། རིམ་པ་དང་པོའི་རིགས་ཀྱི་མཁར་མཐའ་སྐོར་རིང་ཚད་ལ་ལིས་[17]50ཡོད་པ་པེ་ཅིན་དང་ནན་ཅིན་མཁར་ལྟ་བུ་དང་། རིམ་པ་གཉིས་པར་ལིས་25ནས་50ཡི་བར་ཡོད་པ་ཧང་ཀྲིག་དང་ཞིས་ཨན་མཁར་སོགས་ཡིན་ལ། རིམ་པ་གསུམ་པར་ལིས་10ནས་25བར་ཡོད་པ་ཞིང་ཆེན་གྱི་མཁར་ཚང་མ་ཡིན། རིམ་པ་བཞི་བར་ལིས་5ནས་10བར་ཡོད་པ་ཁུལ་རིམ་པའི་མཁར། རིམ་པ་ལྔ་བར་ལིས་5ཡི་ནང་ཡིན་པ་རྒྱལ་ཡོངས་ཀྱི་རྫོང་རིམ་པ་ཕལ་ཆེ་བའི་མཁར་ཡིན་ནོ།”[18]ཞེས་སོགས་གསལ་བོར་འཁོད་པ་ལས་ཀྲུང་གོའི་གནའ་རབས་ཀྱི་མཁར་རྫོང་ཆེ་འབྲིང་ཆུང་གསུམ་གྱི་རྒྱ་ཁྱོན་ག་འདྲ་ཡིན་པའང་རྟོགས་འོང་ངོ་། །

འཛམ་གླིང་གནའ་རབས་ལོ་རྒྱུས་ཀྱི་བྱུང་འཕེལ་ལ་ལྟོས་ན། ཡ་གླིང་ནུབ་མའི་ཆུ་བོ་གཉིས་ཀྱི་བཞུར་རྒྱུད་དང་ཨེ་ཇི། རྒྱ་གར། ཀེ་རི་སི། རོ་མ། ཀྲུང་གོའི་བྱང་ཕྱོགས་ས་ཁུལ་སོགས་སུ་རིམ་བཞིན་གནའ་རབས་ཀྱི་མཁར་དང་ཕོ་བྲང་། གྲོང་དང་གྲོང་ཁྱེར་སོགས་ཀྱི་འཛུགས་སྐྲུན་ལ་སྔ་བ་བྱུང་ཡོད་པ་ཤེས་ཐུབ། དེ་ལས་ཡ་གླིང་ནུབ་མའི་ཆུ་བོ་གཉིས་ཀྱི་བཞུར་རྒྱུད་ནི་མི་ལོ་ལྔ་སྟོང་གི་ཡར་སྔོན་ཞིག་ནས་འགྲོ་བ་མིའི་རིགས་ཀྱི་ཤེས་རིག་གི་མ་ཡུམ་ལྟ་བུ་ཡིན་པར་བཤད་དེ།《ནུབ་ཕྱོགས་རིག་གནས་ལོ་རྒྱུས་》ཞེས་པ་ལས་“ད་སྔའི་གནའ་རྫས་ཞིབ་འཇུག་ལས་བདེན་དཔང་བྱས་པ་ལྟར་ན། ཐོག་མར་ཆུ་བོ་གཉིས་ཀྱི་བཞུར་རྒྱུད་དུ་གསར་དུ་བྱུང་བའི་སྤྱི་ཚོགས་རྩ་འཛུགས་ཀྱི་རྣམ་པ་ནི་རྒྱལ་ཕྲན་ཡིན་ཞིང་།”[19]ཞེས་དང་། ཡང་《འཛམ་གླིང་ལོ་རྒྱུས་སྤྱི་བཤད་》ཅེས་པ་ལས་“སྐབས་དེའི་(མི་ལོ་5000གི་གོང་ཙམ་ལ་)རྒྱལ་ཕྲན་སོ་སོ་ནི་གྲོང་ཁྱེར་ལྟེ་བ་བྱས་ནས་དེའི་མཐའ་སྐོར་དུ་གྲོང་སྡེ་མང་པོ་ཆགས་པ་ལས་གྲུབ་ལ། ཚང་མར་མངའ་ཁོངས་ཆུང་ལ་མི་གྲངས་ཉུང་བའི་ཁྱད་ཆོས་ལྡན།”[20]ཞེས་འཁོད་པ་ལྟར་མི་ལོ་ལྔ་སྟོང་གི་ཡར་སྔོན་དུ་ཡ་གླིང་ནུབ་མའི་ས་ཆར་མཁར་བརྩིགས་ཡོད་པ་སྨྲོས་མ་དགོས་ཏེ། སྐབས་དེར་གྲོང་ཁྱེར་ཡོད་པར་བཤད་པས་གྲོང་ཁྱེར་ཆགས་བྱེད་ཀྱི་རྒྱུ་གཙོ་བོ་མཁར་གྱང་ལ་བརྟེན་དགོས་པས་སོ། གནའ་རབས་རྒྱ་གར་གྱི་ཤེས་རིག་ནི་ཧིན་རྡུ་ཆུ་བོ་བཞུར་ཡུལ་དུ་ཆགས་པའི་གྲོང་ཁྱེར་གྱི་རིག་གནས་ཤིག་ཡིན་པར་བཤད་དེ། བོད་ཀྱི་སྟོད་མངའ་རིས་དང་འདབས་འབྲེལ་བའི་རི་བོ་ཧི་མ་ལ་ཡའི་ལྷོ་འདབས་ལས་རྒྱ་གར་ཧིན་རྡུའི་ཆུ་བོའི་འགྲམ་རྒྱུད་དུ་གྲོང་དང་གྲོང་ཁྱེར་200ལྷག་ཆགས་པའི་གནའ་ཤུལ་ད་ལྟ་དངོས་སུ་རྙེད་ཡོད་ཅིང་། དེ་དག་ལས་གྲོང་ཁྱེར་གྱི་གནའ་ཤུལ་ཆེས་ཆེ་བ་གཉིས་ནི་ཧ་ལམ་སྤྱི་ལོ་སྔོན་གྱི་མི་ལོ་3000སྔོན་དུ་ཆགས་པར་བཤད་པའི་གྲོང་ཁྱེར་མོ་ཧིན་ཙོ་ཏ་ལོ་དང་ཧྭ་ལ་ཕ་ཞེས་པ་གཉིས་[21]ཡིན་པར་བཤད་ལ། “ཁྱད་དུ་འཕགས་པའི་འཛུགས་སྐྲུན་གྱི་འཆར་བཀོད་དང་ས་འོག་ཆུ་འདྲེན་ལམ་གྱི་མ་ལག་འཐུས་ཚང་ལྡན་པའི་གྲོང་ཁྱེར་དེ་གཉིས་ཀྱི་བར་དུ་སྟོང་སྨི་650ལྷག་ཡོད་ཅིང་། འཛུགས་སྐྲུན་གྱི་བཀོད་པ་ཤིན་ཏུ་འདྲ་ལ། སོ་སོའི་མཁར་གྱི་མཐའ་སྐོར་ལ་སྨི་སྟོང་ལྔ་ཡི་ཡན་ཡོད་པ་མ་ཟད། ནང་བསྐོར་དང་ཕྱི་བསྐོར་ཏེ་ར་སྐོར་རིམ་པ་གཉིས་སུ་ཆགས་ཡོད།”[22]ཅེས་གནའ་རྫས་ཆེད་མཁས་པས་བརྟག་དཔྱད་དང་ཚད་ཐིག་བླངས་པ་ཇི་བཞིན་《འཛམ་གླིང་ལོ་རྒྱུས་སྤྱི་བཤད་》ཅེས་པའི་རྒྱ་ཡིག་གི་དེབ་ངོས་སུ་འཁོད་པ་ལྟར་ལགས་སོ། དེ་བཞིན་ཀྲུང་གོར་མཚོན་ན་དེའི་རྨ་ཆུའི་བཞུར་ཡུལ་དུ་ཕལ་ཆེར་ཧྲང་རྒྱལ་རབས་ཀྱི་མགོ་ཙམ་ལ་མཁར་དང་ཕོ་བྲང་གི་འཛུགས་སྐྲུན་ལ་སྔ་བ་བྱུང་ཡོད་པར་བཤད་དེ།《གནའ་རྫས་རིག་པའི་སྤྱི་བཤད་》ལས་“གཞི་ཁྱོན་ཆེ་བའི་ས་བརྩིགས་ཀྱི་འཛུགས་སྐྲུན་སྟེ། ཕོ་བྲང་དང་མཁར་གྱང་བརྩིགས་སྲོལ་བྱུང་ཡང་ཧྲང་རྒྱལ་རབས་ཀྱི་མགོ་ཙམ་སྟེ། སྤྱི་ལོ་སྔོན་གྱི་དུས་རབས་16པ་ནས་སྤྱི་ལོ་སྔོན་གྱི་དུས་རབས་13པའི་སྐབས་སུ། གདོད་མའི་གྲོང་ཁྱེར་བྱུང་ཞིང་གཞི་རྒྱ་ཆེ་བའི་ས་བརྩིགས་མཁར་གྱང་གི་འཛུགས་སྐྲུན་ཐོན་ཡོད་ལ། དེས་རྒྱལ་ཁབ་ཀྱི་མ་ལག་འཐུས་ཚང་དུ་འགྲོ་བཞིན་པའང་བསྟན་ཡོད།”[23]ཅེས་འཁོད་ཡོད་པ་ལྟར་རོ། གཞན་ཡང་བོད་ཀྱི་བྱང་ཕྱོགས་སྟོད་མངའ་རིས་ཡུལ་དང་འདྲེས་པའི་དེང་གི་ཞིན་ཅང་གི་ཡུལ་དུའང་། གནའ་རབས་རུ་སྤོ་བའི་མི་རིགས་ཀྱི་ཁྱད་ཆོས་ལྡན་པའི་མཁར་རྫོང་དང་གྲོང་ཁྱེར་བྱུང་ཡོད་པ་དེང་གི་གནའ་རྫས་དཔྱད་འབྲས་ལས་གསལ་བར་བསྟན་ཡོད་པ་དང་བཅས། བོད་དང་ཁད་ཉེ་བའི་ཤར་ལྷོ་བྱང་བཅས་ཀྱི་ཡུལ་གྲུ་སོགས་སུ་མཁར་ལ་སྔ་བ་བྱུང་ཚུལ་རགས་ཙམ་བཤད་པ་ཡིན། །

༡ ཏུན་ཧོང་ཡིག་རྙིང་དུ་གསལ་བའི་མཁར་མིང་།

དེ་ཡང་རྗེ་གཉའ་ཁྲིས་སྐུ་མཁར་ཡུམ་བུ་བླ་སྒང་དང་ཕྱིང་བ་སྟག་རྩེ་བརྩིགས་ཡོད་ཚུལ་སྔོན་གྱི་ཡིག་རྙིང་འགར་བཤད་ཡོད་པ་དང་། ཡང་རྗེ་གཉའ་ཁྲིའི་གོང་དུ་མངའ་མཛད་དུས་རབས་རིམ་པར་བྱོན་པའི་མཇུག་ཙམ་ལ་རྒྱལ་ཕྲན་སིལ་མ་མང་པོར་ཐོར་ཚུལ་སྔོན་གྱི་ཡིག་རྙིང་མང་བོར་འཁོད་ཡོད་ཅིང་། ལྷག་པར། ཏུན་ཧོང་གཏེར་ཡིག་གི་ཡིག་ཆ་ནང་སྔ་ཕྱིར་རྒྱལ་ཕྲན་སྐོར་གྱི་དུམ་ཚལ་གཉིས་ཙམ་བྱུང་ཡོད་པ་ཅུང་ཞིབ་རྒྱས་སུ་འདུག འདིར་《བཙན་པོའི་རྒྱལ་རབས་》ནང་འཁོད་ཡོད་པའི་ཏུན་ཧོང་གཏེར་ཡིག་གི་ཡིག་ཆ་དེ་གཉིས་སོ་སོ་ལས་དཔེ་མཚོན་ལྟ་བུ་ཉུང་ཙམ་དྲངས་ན། དེའི་གཅིག་ནི་ཡིག་རྙིང་ཨང་p128，0006ཅན་ཡིན་ལ་དེར་“རྒྱལ་(ཕྲན)ཡུལ་ཡུལ་ན། མཁར་བུ་རེ་རེ་ན་གནས་སྟེ། རྒྱལ་པྲན་བགྱིད་པ་དང་། རྒྱལ་གྱི་བློན་པོ་བགྱིད་པའི་རབས་ལ། ཞང་ཞུང་དར་པའྀ་རྗོ་བོ་ལིག་སྙ་ཤུར། …… །”[24]ཞེས་སོགས་ཁྱོན་སྡོམ་རྒྱལ་ཕྲན་གྱི་ཁ་གྲངས་17འཁོད་ཡོད་པར་དེའི་ནང་མཁར་རྫོང་འགའ་ཞིག་གི་མིང་ཐོ་དངོས་སུ་འཁོད་མེད་ཀྱང་། ཡིག་ཆའི་དེའི་མགོ་རུ་རྒྱལ་ཕྲན་ཡུལ་སོ་སོ་ན་མཁར་རྫོང་ཆུང་ངུ་རེ་ཡོད་པ་གསལ་བོར་བཤད་ཡོད་པས་མཁར་གྲངས་ཀྱང་21ཡོད་དགོས་ལ། ཡང་གཞན་ཞིག་ནི་ཨང་p1060，0063ཅན་ཡིན་ལ་དེར་། “ཡུལ་ཆབ་ཀྱྀ་ཡ་བགོ། མཁར་ཁྱུང་ལུང་དངུལ་མཁར་གྱྀ་ནང་ན། རྒྱལ་པོ་ལྀག་སྙ་ཤུར། བློན་པོ་ནྀ་ཁྱུང་པོ་དང་ར་སྩངས་རྗེ་ཁོལ་གུ་གེ་དང་གུག་ལཆོག་གྱྀ་རྟའྀ་ཆོ་དང་འབྲང་དུ། ཡུལ་ཁ་ལ་རྩང་སྟོད་རྩང་གྱི་དངོ་མཁར་གྱྀ་ནང་ནའ། ལྷ་རྩང་ལའྀ་བྱེའུ། རྗེ་རྩང་རྗེའི་ཕྱྭའ། བློན་པོ་སུ་དུ་དང་གནང་། ཁོལ་རྩང་ཀོལ་རེའུ་རྫྀ། རྟ་རྩང་རྟ་དགོལ་ལོང་ལེགས་པའ། དང་བརྒྱ་སྟོང་རེ་ཐམ་འབའ་པ། ཡུལ་སྐྱི་རོ་ལྔང་སྔོན། མཁར་སྐྱི་མཁར་ཟོ་ཡོང་སྔོན་འབུའི། ནང་ནའ······།”[25]ཞེས་སོགས་ཁྱོན་གོང་འོག་སྡོམ་པས་བོད་དང་དྲུ་གྲུའི་ཡུལ་གྱི་རྒྱལ་ཕྲན་མི་འདྲ་བ་ཁག་21ཁ་གསལ་བརྩི་རྒྱུ་བྱུང་ལ། དེར་ཡང་རྒྱལ་ཕྲན་སྐོར་ཞིག་གི་མཁར་མིང་དངོས་སུ་མི་གསལ་ཡང་། “རྒྱལ་ཕྲན་ཡུལ་ཡུལ་ན། མཁར་བུ་རེ་རེ་ན་གནསྟེརྒྱལ་པྲན་བགྱྀད་པ་དང་།”[‍26]ཞེས་ཁ་གསལ་དུ་བརྗོད་ཡོད་པས་རྒྱལ་ཕྲན་དེ་རེ་རེར་ཡང་མཁར་ཡོད་པ་སྨྲོས་དགོས་པས། ཡིག་ཆ་ལྟར་ན་ཁྱོན་སྡོམ་མཁར་གྲངས་ཀྱང་21ཙམ་ཡོད་དགོས་པ་གསལ། གཞན་ཡང་ཞང་ཞུང་སྒོ་ཕུགས་བར་གསུམ་དུ་ཡོད་པའི་སྒོ་ཕུག་པའི་སྐོར་དུ་དབུས་ཀྱི་མཁར་ཆེན་བཞི། ད་རུང་ཕྱོགས་ཀྱི་རྫོང་ཆེ་བ་དྲུག་[27]སོགས་སྔོན་ཞང་ཞུང་རྒྱལ་རབས་བྱོན་པའི་སྐབས་ཞང་ཞུང་རྒྱལ་ཁམས་སུ་མཁར་རྫོང་མང་པོ་བརྩིགས་ཡོད་ཚུལ་བོན་གྱི་ཡིག་ཆ་དང་《ནམ་མཁའི་ནོར་བུའི་གསུང་འབུམ་》ནང་ཞིབ་གསལ་དུ་འཁོད་པ་ལྟར་ལགས་སོ། །

༢ མཁར་གྱི་ཁྱད་ཆོས།

སྤྱིར་བོད་ཀྱི་མཁར་ལ་སྔ་བའི་བྱུང་བ་བཤད་པའི་འབྲེལ་ཡོད་ཡིག་ཆ་དཀོན་པས་ཁ་གསལ་དུ་བཤད་དཀའ་བ་ནི་སྨྲོས་མ་དགོས་པ་ཞིག་རེད། ཡིན་ཡང་བོད་གདོད་མའི་མཁར་བརྩིགས་ནི་བློ་བུར་དུ་བྱུང་བ་ཞིག་མ་ཡིན་པར་དུས་ཡུན་རིང་གི་ལོ་རྒྱུས་ཁྲོད་བྱུང་བ་ཞིག་ཡིན་དགོས་པའང་སུས་ཀྱང་རྟོགས་སླ་ལ་དེ་ནི་དངོས་པོའི་འཕེལ་རྒྱས་ཀྱི་ཆོས་ཉིད་ཅིག་ཀྱང་རེད། ད་ལྟ་བོད་ཀྱི་མཁར་བརྩིགས་བྱུང་འཕེལ་ཐད་ལྟ་ཚུལ་མི་མཐུན་པ་འགའ་རེ་བཏོན་ཡོད་པ་ལས། རྒྱལ་ཕྲན་སིལ་མའི་སྔོན་གྱི་མ་སངས་སྤུན་དགུའི་དུས་རབས་སུ་མཁར་ལས་ཀྱི་འཛུགས་སྐྲུན་འགོ་བརྩམས་པ་ཡིན་ཚུལ་བཤད་མཁན་ཡང་ཡོད་དེ།《འཛུགས་སྐྲུན་གྱི་མི་རིགས་རིག་གནས་ཀྱི་རང་བཞིན་》ཞེས་པ་ལས་“རྒྱལ་ཕྲན་སིལ་མའི་སྐབས་སུ་‘རི་ངོས་ལ་རྒྱབ་རྟེན་ནས་རྡོ་གྱང་བརྩིགས་པ་ལས་ཁང་པ་གྲུབ་པ་ལ། འཛུགས་སྐྲུན་ཆེ་བའི་རིགས་ཀྱི་མཐོ་ཚད་ལ་སྨི་སུམ་ཅུ་ལྷག་ཡོད’་ཅིང་དེ་དག་ལ་བཙན་རྫོང་རང་བཞིན་གྱི་འཛུགས་སྐྲུན་གྱི་ཁྱད་ཆོས་ལྡན། མ་སངས་སྤུན་དགུའི་དུས་རབས་ནས་འགོ་བརྩམས་ཤིང་སྤུར་རྒྱལ་རྒྱལ་རབས་ཚུགས་རག་བར་བཙན་རྫོང་རང་བཞིན་གྱི་མཁར་རྫོང་གི་འཛུགས་སྐྲུན་གྱི་ཁྱད་ཆོས་ཡོངས་སུ་གྲུབ་ཡོད།”[28]ཅེས་བཤད་ཡོད་ལ། ཡང་《བོད་ལྗོངས་ཀྱི་གྲོང་ཁྱེར་ལོ་རྒྱུས་བརྟག་དཔྱད》ཅེས་པ་ལས། “སྤྱི་ལོ་སྔོན་གྱི་དུས་རབས་4པའི་སྔོན་ཙམ་ནས་བོད་བཙན་པོ་རྒྱལ་རབས་མ་ཚུགས་བར་(དུས་རབས་བདུན་པ་)དུ་ཞང་ཞུང་དང་སུམ་པ། ཡར་ཀླུངས་བཅས་སྟོབས་ཆེ་བའི་ཚོ་ཁག་ཆེན་པོ་གསུམ་ཡོད་པ་སོ་སོར་མནའ་འབྲེལ་གྱི་རྒྱལ་ཁབ་ཏུ་ཆགས་པའི་ལོ་རྒྱུས་ཀྱི་འཕེལ་རིམ་དུ་ཐོན་དུས། བཙན་རྫོང་འཛུགས་སྐྲུན་ལ་སྔ་ན་མེད་པའི་འཕེལ་རྒྱས་བྱུང་ཡོད།”[29]ཅེས་སོགས་མང་དུ་བཤད་ཡོད་པ་གཞིར་བཟུང་ན། བོད་ཀྱི་ཡུལ་འདིར་མཁར་ལས་འཛུགས་སྐྲུན་གྱི་སྔ་བ་ལ་རྒྱལ་ཕྲན་སིལ་མའི་གོང་གི་མ་སངས་སྤུན་དགུའི་དུས་སུ་འགོ་བརྩམས་ཤིང་། རིམ་གྱིས་འཕེལ་རྒྱས་སུ་སོང་བ་རྗེ་གཉའ་ཁྲིའི་སྐབས་ལ་ཐོན་དུས་འཐུས་ཚང་དུ་སོང་ཚུལ་བཤད་ཡོད། བཤད་ཚུལ་འདི་མཐའ་གཅིག་ཏུ་བདེན་ཞེས་བཤད་དཀའ་ཡང་ཞིབ་ཏུ་བསམ་ན་རྒྱུ་མཚན་མེད་པ་ཞིག་ཀྱང་མ་རེད། བློ་རགས་པའི་སྒོ་ནས་རིགས་པས་ཕར་དེད་ནའང་འདི་ལྟར་འདུག་སྙམ་སྟེ། སྔོན་རྒྱལ་ཕྲན་སོ་སོར་མཁར་བུ་རེ་ཡོད་པ་ལོ་རྒྱུས་ཡིག་ཆ་མང་པོར་གསལ་བས་ཀྱང་མ་མཐའ་རྒྱལ་སིལ་མའི་སྐབས་ཤིག་ནས་མཁར་རྫོང་ཡོད་པ་གཞིར་བཞག་ཡིན་ལ། རྒྱལ་ཕྲན་སིལ་མའི་སྔོན་དུའང་མངའ་མཛད་ཀྱི་དུས་སྐབས་མང་པོ་བྱུང་ཡོད་པས། སྤྱིར་མངའ་མཛད་ཅེས་པའི་ཐ་སྙད་འདི་ལའང་གོ་རྒྱུ་ཆེན་པོ་ཡོད་དེ། གནའ་རབས་སྤྱི་ཚོགས་ཤིག་ལ་མཚོན་ན་གཅིག་གིས་གཞན་ཞིག་ལ་མངའ་མཛད་པ་དང་དབང་སྒྱུར་བའི་ལམ་ལུགས་བྱུང་ཡོད་ན། སྐབས་དེའི་སྤྱི་ཚོགས་ཀྱི་ངོ་བོ་གང་འདྲ་ཡིན་ཡང་རུང་དེ་ཐད་ཀར་ཕྱི་དངོས་པོའི་འཛུགས་སྐྲུན་དང་མ་འབྲེལ་བ་ཞིག་མེད་ལ། ལྷག་པར་མཁར་རྫོང་དང་དམ་དུ་འབྲེལ་ཡོད་པས། རྩ་ཐང་དུ་རུ་སྤོ་བའི་མི་རིགས་ལ་མ་གཏོགས་དབང་སྒྱུར་བའི་ཚོགས་པ་ཞིག་ཡིན་ན་སོ་སོའི་ནུས་པ་དང་མཐུན་པའི་མཁར་རྫོང་ཡོད་དགོས་ལ། ཡང་མཁར་རྫོང་ཡོད་ས་ན་དེར་དབང་སྒྱུར་བའི་སྟོབས་ཤུགས་ངེས་ཅན་ཞིག་ཀྱང་ཡོད་པ་ཆོས་ཉིད་ཡིན་པས། ཧ་ལམ་དེ་གཉིས་ཕན་ཚུན་ཡོད་ཁྱབ་མཉམ་དུ་གྲུབ་པ་གནའ་རབས་སྤྱི་ཚོགས་ཀྱི་ཁྱད་ཆོས་སུ་སྣང་། ད་སྔའི་གནའ་རྫས་སྔོག་འདོན་ལྟར་ན་རྩ་ཐང་དུ་རུ་སྤོ་བའི་མི་རིགས་ལའང་མཁར་རྫོང་འཛུགས་སྐྲུན་གྱི་ཁྱད་ཆོས་ཡོད་པར་བཤད་པས། ལྷག་པར་རིགས་པའི་སྒྲུབ་བྱེད་འདི་སྟོབས་དང་དང་ལྡན་པ་ཞིག་ཏུ་སོང་འདུག་པར་མཐོང་། དེས་ན་རྒྱལ་ཕྲན་སིལ་མའི་སྐབས་རྒྱལ་ཕྲན་རེ་ལ་མཁར་རེ་དང་མཁར་རེ་ལ་རྒྱལ་ཕྲན་རེ་ཆགས་ཡོད་པའི་དཔེ་ལྟར། མངའ་མཛད་ཀྱི་དུས་རབས་བྱུང་བ་ནས་བཟུང་མངའ་དབང་སྒྱུར་བའི་ལམ་ལུགས་བྱུང་ཡོད་པ་གསལ་བས། མངའ་མཛད་དུས་སྐབས་རེ་རེའི་ནང་མངའ་དབང་སྒྱུར་མཁན་ཚོར་སོ་སོའི་སྟོབས་འབྱོར་མཚོན་བྱེད་ཀྱི་མཁར་བརྩིགས་ཤིག་ཡོད་དགོས་པ་ཆོས་ཉིད་ཅིག་རེད། འདི་ལྟར་རིགས་པ་དང་རྒྱུ་མཚན་གྱི་སྟེང་ནས་བཤད་ན་བོད་དུ་མངའ་མཛད་ཀྱི་དུས་རབས་འགོ་ཚུགས་པ་ནས་མཁར་བརྩིགས་ཀྱང་ཡོད་དགོས་པ་ལྟ་བུ་ཞིག་ཏུ་སོང་འདུག་གོ གང་ལྟར་ཡུན་རིང་བའི་ལོ་རྒྱུས་ནང་བོད་དུ་གསས་མཁར་དང་ཕོ་བྲང་། སྡོད་དམངས་ཀྱི་བཙན་རྫོང་མང་པོ་སོགས་ཀྱིས་མཚོན་པའི་ཕུན་སུམ་ཚོགས་པའི་འཛུགས་སྐྲུན་གང་མང་བྱུང་ཡོད་ལ། དེའི་ནང་ཡུམ་བུ་བླ་སྒང་དང་ཕྱིང་བ་སྟག་རྩེ་གཉིས་ལ་མིང་གྲགས་ཆེས་ཆེར་ལྡན། །

སྤྱིར་གནའ་རབས་མཁར་རྫོང་ཕལ་ཆེ་བ་ལ་རང་སྲུང་དགྲ་འགོག་གི་ཁྱད་ཆོས་ལྡན་པ་བཞིན། རྟག་ཏུ་འཐབ་ཅིང་རྩོད་ལ་དགའ་བའི་རྒྱལ་ཕྲན་སིལ་མ་དེ་དག་གི་མཁར་རྫོང་ལའང་རང་བཞིན་དེ་ལས་མི་འདའ་བར་ངེས། “བོད་གནའ་རབས་མཁར་རྫོང་གི་རྣམ་པ་ཅན་གྱི་ཕོ་བྲང་འཛུགས་སྐྲུན་གྱི་བྱུང་འཕེལ་དང་སྐབས་དེའི་ཚོ་ཁག་མང་པོ་ཆགས་པ་ལས་ཕན་ཚུན་གཅིག་འོག་གཅིག་ཏུ་བསྡུ་བའི་སྤྱི་ཚོགས་ཀྱི་གནས་སྟངས་དང་འབྲེལ་བ་དམ་དུ་འབྲེལ་ཏེ། དེའི་འཛུགས་སྐྲུན་གྱི་ནུས་པ་ནི་གཙོ་བོ་རྒྱལ་ཕྲན་གཞན་གྱི་བཙན་འཛུལ་ལ་འགོག་སྲུང་བྱེད་པ་དེ་ཡིན།”[30]ཞེས་《འཛུགས་སྐྲུན་གྱི་མི་རིགས་རིག་གནས་ཀྱི་རང་བཞིན་》དུ་བཤད་པ་ལྟར་རེད། ཡིག་ཆའི་ཐོག་རྒྱལ་ཕྲན་སྐབས་ཀྱི་མཁར་མིང་མང་པོ་འཁོད་ཀྱང་ད་ལྟ་དངོས་སུ་མིག་ལམ་དུ་མཐོང་རྒྱུ་ཡོད་པ་ནི་ཡུམ་བུ་བླ་སྒང་ཙམ་ཡིན་པས། ཡུམ་བུ་བླ་སྒང་གི་འཛུགས་སྐྲུན་གྱི་ཁྱད་ཆོས་གཞིར་བཟུང་ནས་བོད་གདོད་མའི་མཁར་ལ་ཞིབ་འཇུག་བྱེད་པ་ནི་ཐབས་གཙོ་བོ་ཞིག་ཏུ་ངེས། གཤམ་དུ་གསལ་བའི་རི་མོ་འདི་དག་ནི་ནམ་མཁའི་ནོར་བུའི་གསུང་འབུམ་ངོས་སུ་བཀོད་པ་གཅིག་དང་། གཞན་གཉིས་ནི་《བཙན་པོའི་རྒྱལ་རབས་》དེབ་ནང་དྲངས་པའི་དབྱིན་ཇིའི་ཉིག་ཅིན་སློབ་ཆེན་དངོས་མང་བཤམས་སྟོན་ཁང་དང་བོད་ལྗོངས་རིག་དངོས་དཔེ་མཛོད་ཁང་གཉིས་སུ་སོ་སོར་ཉར་ཚགས་བྱས་པའི་ཕོ་བྲང་ཡུམ་བུ་བླ་སྒང་གི་པར་རིས་གཉིས་བཅས་ཡིན། །

ཡ་ཐོག་བོད་ཀྱི་ཡུམ་བུ་བླ་སྒང་གི་འདྲ་རིས།[31]

པར་རིས་གོང་མ་ནི་དབྱིན་ཇིའི་ཉིག་ཅིན་སློབ་ཆེན་གྱི་དངོས་དམངས་བཤམས་སྟོན་ཁང་དུ་ཉར་ཚགས་བྱས་ཡོད་པའི་དམུ་རྒྱལ་མཁར་གྱི་ཐོག་མ་ཡུ་མོ་བླ་མཁར་ཡིན་ཞིང་། འོག་མ་ནི་བོད་ལྗོངས་རིག་དངོས་དཔེ་མཛོད་ཁང་གི་ཉར་བའི་ཡུ་མོ་བླ་མཁར་གྱི་འཛུགས་སྐྲུན་བཀོད་པའི་པར་རིས་ཡིན།[32]

གོང་གི་ཡུམ་བུ་བླ་སྒང་གི་པར་རིས་མི་འདྲ་བ་གསུམ་དང་ད་ལྟ་བོད་ལྗོངས་འཕྱོངས་རྒྱས་རྫོང་ན་དངོས་སུ་ཡོད་པའི་ཡུམ་བུ་བླ་སྒང་བཅས་ལ་ལྟོས་ན་དེ་དག་གི་བཟོ་དབྱིབས་ཕལ་ཆེར་གཅིག་ཏུ་སྣང་ཞིང་། བླ་མཁར་ནི་རི་རྩེ་རུ་བརྩིགས་ཡོད་པ་དང་དེའི་འཛུགས་སྐྲུན་གྱི་རྒྱུ་ཆ་གཙོ་བོ་རྡོ་དང་ས་ཡིན་པ། དགྲ་འགོག་རང་སྲུང་གི་བཙན་རྫོང་རང་བཞིན་གྱི་ཁྱད་ཆོས་ལྡན་པ་སོགས་ཕྱོགས་གང་ཐད་ནས་བལྟས་ན་མདོ་དབུས་མཐོ་སྒང་གི་གདོད་མའི་ཐུན་མོང་མ་ཡིན་པའི་འཛུགས་སྐྲུན་གྱི་ཁྱད་ཆོས་མངོན་པར་གསལ་བས། རྒྱལ་ཕྲན་སིལ་མ་དང་ཞང་ཞུང་རྒྱལ་རབས་སྐབས་སུ་བྱུང་བར་བཤད་པའི་མཁར་དེ་དག་གི་བཟོ་དབྱིབས་དང་རྒྱུ་ཆ་སོགས་ཀྱང་འདི་དང་ཕལ་ཆེར་གཅིག་ཏུ་ངེས་སྙམ་སྟེ་ཕལ་ཆེར་ཡུལ་དུས་གཅིག་ལ་འཁེལ་ཡོད་པས་སོ།མཁས་དབང་ནམ་མཁའི་ནོར་བུས་“རྒྱལ་རབས་དང་ཆོས་འབྱུང་ཕལ་མོ་ཆེར་‘ཕོ་བྲང་ངམ་སྐུ་མཁར་བརྩིགས་’ཞེས་པའི་ཐ་སྙད་ཞལ་གསལ་དུ་བྱས་ཡོད་པ་འདི་ནི་ས་དང་རྡོ་ལས་བརྩིགས་པའི་ཕོ་བྲང་ཞིག་ལ་གོ་དགོས་པ་ཡིན།”[33]ཞེས་གསུངས་པ་ལྟར། གནའ་རབས་བོད་ཀྱི་མཁར་རྫོང་དག་གཙོ་བོ་ས་དང་རྡོ་ཡིས་བརྩིགས་པ་ནི་གོར་མ་ཆག་གོ །

གཞན་ཡང་རྒྱལ་ཕྲན་དང་ཞང་ཞུང་རྒྱལ་རབས་དེ་དག་དུས་ནམ་ཚོད་བྱུང་བའི་ཐད་བཤད་ཚུལ་མང་ནའང་། རྒྱལ་སྤྱིའི་བོད་རིག་པའི་མཁས་ཆེན་ནམ་མཁའི་ནོར་བུས་ཆེད་དུ་ཆོས་འབྱུང་ལོ་རྒྱུས་ཀྱི་ཡིག་ཆ་མང་པོ་ཕན་ཚུན་བསྡུར་པ་ལས་འདིའི་ཐད་གསལ་ཁ་མཛད་ཡོད་པ་ནི། རྒྱལ་ཕྲན་སིལ་མ་དང་ཞང་ཞུང་གི་རྒྱལ་པོ་ཁྲི་ཝེར་ནོར་འཛིན་དུ་གྲགས་པ་དེ་རྣམས་དུས་མཉམ་དུ་བྱུང་བར་བཞེད་ཅིང་།[34]ཡང་ཞང་ཞུང་རྒྱལ་པོ་ཐོག་མ་དེ་བྱུང་བའི་དུས་ནི་“ལོ་གྲངས་སུམ་སྟོང་དགུ་བརྒྱ་འདས་པའི་དུས་སུ་བལྟམས་པའི་གཤེན་རབས་མི་བོ་ཆེའི་སྦྱིན་བདག་ཞང་ཞུང་སྲིད་པའི་རྒྱལ་པོ་ཁྲི་ཝེར་ལ་རྗེར་རྗེ་གསེར་གྱི་བྱ་རུ་ཅན་ཞེས་ཞང་ཞུང་གི་རྒྱལ་རབས་སུ་ཆེས་གྲགས་ཆེ་པའི་རྒྱལ་པོ་དེ་ནས་ལོ་རྒྱུས་ཀྱི་དབུ་འཛུགས་དགོས།”[35]ཞེས་གསལ་ལ། བོན་གྱི་ཡིག་ཆ་དང་ཆོས་རྒྱལ་ནམ་མཁའི་ནོར་བུའི་བཞེད་པ་ལྟར་ན་རྒྱལ་ཕྲན་སིལ་མ་དང་ཞང་ཞུང་རྒྱལ་རབས་རྣམས་ཀྱི་མཁར་རྫོང་ཐོག་མ་བྱུང་ནས་ད་བར་ཧ་ལམ་མི་ལོ་4000་ལ་ཉེ་བ་ཙམ་ཞིག་འགོར་འདུག །

༡ ཁ་རུབ་གནའ་ཤུལ་གྱི་“ཁང་བརྩེགས”།

བོད་ཀྱི་བཟོ་སྐྲུན་ཚན་རིག་ལག་རྩལ་གྱི་ལོ་རྒྱུས་ནི་ཅུང་རིང་བར་བཤད་དེ། ད་སྔའི་གནའ་རྫས་ལྟར་ན། བོད་ལྗོངས་ཆབ་མདོའི་ཁ་རུབ་རིག་གནས་གནའ་ཤུལ་གྱི་དུས་ཕྱི་མར་(མི་ལོ་4400སྔོན་ནས་མི་ལོ་4200ཡི་གོང་དུ་)[36]གཏོགས་པའི་སྐབས་སུ་ཁང་བརྩེགས་འཛུགས་སྐྲུན་བྱུང་ཡོད་ཚུལ་བཤད་དེ། “སྔོན་གྱི་འཛུགས་སྐྲུན་གྱི་རྨང་གཞིའི་སྟེང་། འོག་ཁང་གི་ཕྱེད་ས་འོག་ཏུ་སོང་བའི་ཁང་བའི་རྣམ་པ་ཅན་གྱི་སྟེང་རྡོ་བརྩིགས་ཀྱི་གྱང་ལ་བརྟེན་ནས་ཐོག་ཁང་བཞེངས་བའི་འཕེལ་རྒྱས་ཤིག་བྱུང་འདུག”[37]ཅེས་《ཁ་རུབ་གནའ་ཤུལ་གྱི་གནད་དོན་འགར་དཔྱད་པ》ནང་གསལ་བ་ལྟར་ལགས་ལ། ཡང་སྐབས་དེའི་ཁང་བརྩེགས་ཀྱི་བཟོ་སྐྲུན་ཇུས་འགོད་ཅི་འདྲ་ཡིན་ཚུལ་ཐད་ཆེད་མཁས་པས་“བསྐྱར་བཞེངས་ཀྱི་རྣམ་པའི་ཐོག་ནས་ཞིབ་ཏུ་བལྟས་ན། དེ་ནི་དེང་རབས་བོད་མིའི་སྡོད་དམངས་ཀྱི་ཁང་བའི་བཟོ་དབྱིབས་དང་ཤིན་ཏུ་འདྲ་པོ་ཆགས་ཡོད་དེ། ཕྱེད་ས་འོག་ཏུ་ཡོད་པའི་འོག་ཁང་ནི་དངོས་པོ་འཇོག་ས་དང་ཕྱུགས་ཟོག་འཇུག་ས་ཡིན་ལ། རྡོ་གྱང་ལས་གྲུབ་པའི་ཐོག་ཁང་ནི་མི་སྡོད་ས་ཡིན་པ་ཤིན་ཏུ་གསལ།”[38]ཞེས་གསལ་བ་ལྟར་ལགས་ལ། དེ་ལ་ཆེད་མཁས་པས་དངོས་སུ་བརྟག་དཔྱད་ཐིག་བླངས་པ་ལ་གཞིར་བཅས་རི་མོའི་རྣམ་པའི་ཐོག་ནས་སྔོན་གྱི་ཁང་དབྱིབས་བསྐྱར་གསོ་མཛད་ཡོད་པ་གཤམ་གྱི་རི་མོ་ལྟར་ལགས་ཏེ།

[39]

མི་ལོ་4200ཡི་སྔོན་དུ་མཐོ་སྒང་གི་མེས་པོ་ཚོར་ཁང་བརྩེགས་ལས་པའི་བཟོ་སྐྲུན་གྱི་ཆུ་ཚད་དེ་འདྲ་ཞིག་ཡོད་ཚུལ་བཤད་པ་འདི་ལ་གཞིགས་ན། བཟོ་སྐྲུན་ལག་རྩལ་དེའི་ཆུ་ཚད་དང་རྒྱུན་རིང་བའི་ལོ་རྒྱུས་ཀྱི་ཟུར་ངོས་གཉིས་ཀྱི་གང་ལྟར་བཤད་ཀྱང་སྤྱི་ལོ་སྔོན་གྱི་དུས་རབས་བཞི་བ་དང་གསུམ་པའི་སྐབས་སུ་བྱུང་བའི་རྗེ་གཉའ་ཁྲི་བཙན་པོའི་ཡར་སྔོན་དུ། མ་མཐའ་ཡང་གདོད་མའི་གྲོང་སྡེ་དང་མཁར་རྫོང་གི་འཛུགས་སྐྲུན་ཆེ་ཆུང་གང་མང་ཡོད་འོས་པ་ནི་དངོས་པོའི་འཕེལ་རྒྱས་ཀྱི་ཆོས་ཉིད་དང་མཐུན་པ་ཞིག་རེད། གནའ་ཤུལ་དེར་ཁང་བརྩེགས་འགའ་སོགས་ཁང་ཤུལ་མང་པོ་ཡོད་པ་མ་ཟད། གཞན་གནའ་རྫས་རིགས་མང་པོ་རྙེད་ཡོད་པར་གཞིགས་ནས།《མདོ་དབུས་མཐོ་སྒང་གི་གྲོང་ཁྱེར་རང་བཞིན་ཅན་གྱི་ཁྱད་ཆོས་ལ་ཞིབ་འཇུག་》ཅེས་པ་ལས་“ལོ་རྒྱུས་ཀྱི་འཕེལ་རིམ་དང་མི་གྲངས་ཀྱི་འདུས་ཚད། ལག་ཤེས་བཟོ་ལས་འཕེལ་རྒྱས་ཀྱི་ཆུ་ཚད། སྣ་མང་ཚོང་ཟོག་ཉོ་ཚོང་གི་དར་རྒྱས་བཅས་ཀྱི་ཐད་ནས་བཤད་ན་འདྲ། ཡང་ན་འཛུགས་སྐྲུན་གྱི་གྲངས་ཀ་དང་ནུས་པ་སོགས་གང་ལ་གཞིགས་ནའང་། ཁ་རུབ་རིག་གནས་གནའ་ཤུལ་ལ་གྲོང་ཁྱེར་གྱི་ཐོག་མའི་རྣམ་པ་དང་ཁྱད་ཆོས་གཙོ་བོ་ལྡན་ཡོད།”[40]ཅེས་དབྱེ་ཞིབ་དང་སྡོམ་ཚིག་གནད་དུ་འཁེལ་བ་གནངས་ཡོད་ལ། དེ་ལྟར་བཤད་པའི་རྒྱུ་མཚན་གཙོ་བོའང་གནས་དེ་རུ་ཁང་བརྩེགས་ཀྱི་འཛུགས་སྐྲུན་ཡོད་པའི་སྟབས་ཡིན་སྲིད། ད་རུང་དེར་“གལ་ཏེ་མཐོན་པོའི་ཁང་བརྩེགས་དེས་རྒྱལ་སྲིད་ཀྱི་དབང་སྒྱུར་མཚོན་པ་ཡིན་ན། འོ་ན་ཁ་རུབ་རིག་གནས་གནའ་ཤུལ་ནི་ཕལ་ཆེར་ཆབ་སྲིད་ཀྱི་ལྟེ་གནས་ཤིག་ཡིན་ལ། དེ་ནི་གྲོང་ཁྱེར་ཆགས་བྱེད་ཀྱི་མཐུན་རྐྱེན་ཆེས་སྟོབས་དང་ལྡན་པ་ཞིག་ཡིན།”[41]ཞེས་སོགས་དབྱེ་ཞིབ་མང་དུ་བཏང་ནས་བཤད་འདུག སྤྱིར་བཏང་ཁང་བརྩེགས་མཐོན་པོ་ལ་ནུས་པ་གཉིས་ཙམ་ལྡན་ཏེ། དེ་ནི་ཟིལ་ཤུགས་མངོན་བྱེད་དང་དམག་དོན་གྱི་འགོག་སྲུང་བྱེད་པའམ། ཡང་ན་དེ་གཉིས་ཀ་དང་ལྡན་པའི་ཕྱིར་ན། མི་ལོ་4200ཡི་སྔོན་དུ་ཁང་བརྩེགས་ཀྱི་འཛུགས་སྐྲུན་འགའ་དང་དེ་དག་གི་མཐའ་འཁོར་དུ་གཞུང་ལམ་དང་སྡོད་ཁང་མང་པོ་སོགས་ཆགས་ཡོད་པ་ལྟ་བུའི་ཆ་རྐྱེན་ལྡན་པའི་ས་ཆ་ཞིག་ཡིན་ན། དེ་ནི་དཔལ་འབྱོར་དང་དབང་སྒྱུར་གྱི་སྟོབས་ཤུགས་ཆེས་ཆེ་བའི་མཚོན་བྱེད་ཀྱི་འདུས་སྡོད་ས་ཁུལ་ཞིག་ཡིན་ཞེས་བཤད་ན་རིགས་པས་བརྟག་མི་བཟོད་པ་མ་ཡིན་ཞིང་། མིའི་རིགས་ཀྱི་སྤྱི་ཚོགས་བྱུང་འཕེལ་གྱི་ཆོས་ཉིད་ལའང་མི་མཐུན་པ་ཞིག་ཀྱང་མེད་དོ། གང་ལྟར་ཁ་རུབ་རིག་གནས་གནའ་ཤུལ་ནི་བོད་གདོད་མའི་གྲོང་ཁྱེར་ཞིག་དང་ཆབ་སྲིད་ཀྱི་ལྟེ་གནས་ཤིག་ཡིན་མིན་སོགས་ནི་ད་རུང་ཞིབ་ཏུ་དཔྱད་དགོས་པའི་གནས་ཤིག་ཡིན་ནའང་། ཁང་བརྩེགས་དེ་ནི་སྐབས་དེའི་སྤྱི་ཚོགས་ལ་མཚོན་ན་མཁར་ལས་ཀྱི་འཛུགས་བསྐྲུན་རྒྱ་ཆེ་བ་ཞིག་ཡིན་པ་ནི་རྩོད་གཞི་མེད་པ་ཞིག་རེད། །

༢ ཁྱུང་ལུང་དངུལ་མཁར།

འཛམ་གླིང་ལོ་རྒྱུས་ལ་བལྟས་ན་མིའི་རིགས་ཀྱིས་གཙོ་བོ་རོང་ས་སྟེ་ཞིང་ལས་ས་ཁུལ་དུ་གྲོང་དང་གྲོང་ཁྱེར་གྱི་འཛུགས་སྐྲུན་བྱས་ཡོད་མོད། དམིགས་གསལ་ཡུལ་གྲུ་འགའ་ཤས་སུ་རྩ་ཐང་ལ་ཕྱུགས་འཚོས་ནས་རུ་སྤོ་བའི་མིའི་རིགས་ལའང་གཏན་སྡོད་རང་བཞིན་དང་། གྲོང་ཁྱེར་རང་བཞིན་ལྡན་པའི་རིག་གནས་དང་དེའི་འཛུགས་སྐྲུན་གྱི་ཁྱད་ཆོས་ལྡན་པས། ད་ལྟ་གཏན་སྡོད་དང་དུར་ས། བྲག་བཀོས་རི་མོ་བཅས་ནི་གནའ་བོའི་རུ་སྤོ་བའི་མི་རིགས་ཀྱི་རིག་གནས་འདུས་སྡོད་གནའ་ཤུལ་ལ་ཞིབ་འཇུག་བྱེད་པར་མེད་དུ་མི་རུང་བའི་རྩ་བའི་གནད་འགག་གསུམ་དུ་བགྲང་བ་ཡིན། གནའ་རྫས་ཆེད་མཁས་པས་ས་ཁུལ་གཞན་གྱི་རུ་སྤོ་བའི་མིའི་རིགས་ཀྱི་དམིགས་བསལ་གནས་ཚུལ་དང་དེ་ལ་ཆེད་དུ་ཞིབ་འཇུག་བྱེད་སྤྱད་ཀྱི་ཐབས་ལམ་བཀོལ་ནས་བོད་སྟོད་མངའ་རིས་ས་ཁུལ་སྟེ་བོད་བྱང་ཐང་དུ་གནའ་རྫས་སྔོག་འདོན་བྱས་པ་ལས། གྲོང་སྡེ་དང་གྲོང་ཁྱེར་གྱི་ཁྱད་ཆོས་ལྡན་པའི་གནའ་ཤུལ་དག་རྙེད་ཅིང་དེའི་རིག་གནས་ཀྱི་ཁྱད་ཆོས་ལ་ཕྱོགས་བསྡོམས་བྱས་ཡོད་པ་ལས། མ་མཐའ་ཡང་དེར་(བོད་བྱང་ཐང་)རྣམ་པ་མི་འདྲ་བ་དང་ངོ་བོ་མི་འདྲ་བའི་འདུས་སྡོད་ཀྱི་རིགས་དང་དབྱེ་བ་འགའ་རུ་དགར་ཆོག་པར་བཤད་དེ། རིགས་དང་པོ་ནི་དུས་ཚིགས་རང་བཞིན་ཅན་གྱི་འདུས་སྡོད་དེ་འབྲོག་པའི་དགུན་ས་དང་དབྱར་ས་ལྟ་བུའོ། རིགས་གཉིས་པ་ནི་གནས་སྐབས་ཀྱི་འདུག་ས་སྟེ་རུ་སྤོ་སའི་རུ་ས་ལྟ་བུའོ། རིགས་གསུམ་པ་ནི་ཆེས་ཆེ་བའི་མཁར་རྫོང་གི་རྣམ་པ་ཅན་གྱི་འདུས་སྡོད་ཀྱི་གནས་ཡིན་པ་དང་། དེའི་རྣམ་པ་རྒྱ་ཆེ་ཞིང་། ཆགས་ཚུལ་ཡང་ཅུང་རྙོག་འཛིང་ལྡན་པ་སོགས་བཤད་དེ། “རྒྱུན་ལྡན་སྒང་འབུར་རམ་སའི་ལྟེ་བའི་འཛུགས་སྐྲུན་གྱི་དཀྱིལ་སྙིང་བྱས་པ་ལ་མཐའ་སྐོར་ཏུ་རྒྱུན་ལྡན་གྱི་འཛུགས་སྐྲུན་ཆུང་འབྲིང་གང་མང་དང་ད་དུང་དུར་ས་ལ་སོགས་གནའ་ཤུལ་གྱིས་ཁེབས་འདུག དེ་ནི་དོན་ལ་མཐོ་དམའ་དང་རིམ་པ་མི་འདྲ་བའི་རུ་སྤོ་བའི་ཚོ་ཁག་གི་འགོ་བ་སོ་སོའི་དབང་སྒྱུར་ལྟེ་གནས་སུ་བྱས་པའི་ཁྱད་ཆོས་ལྡན་ནོ།”[42]ཞེས་《གནའ་ཤུལ་གསར་རྙེད་དང་བོད་ཀྱི་ཤེས་རིག་》གསལ་བ་ལྟར། བོད་ལྗོངས་མཐོ་སྒང་ས་ཁུལ་གྱི་གདོད་མའི་རུ་སྤོ་བའམ་འབྲོག་ལས་ཀྱི་གཏན་སྡོད་རང་བཞིན་ལྡན་པའི་རིག་གནས་རྗེས་ཤུལ་མང་ཆེ་བ་ནི་བོད་བྱང་ཐང་སྟེ་སྟོད་མངའ་རིས་སུ་ཡོད་པ་མཐོང་ཞིང་། དེ་རུ་ས་བབས་མཐོ་ཅུང་མཐོ་ཞིང་གནམ་གཤིས་ལ་གྲང་རླུང་དང་སྐམ་ཤས་ཆེ་བས། འབྲུ་རིགས་སྐྱེ་བའི་ཆ་རྐྱེན་ཅུང་མི་འདང་བར་བརྟེན་གཙོ་བོ་འབྲོག་ལས་གཉེར་ནས་རུ་སྤོ་བའི་འཚོ་བ་རོལ་སའི་གནས་ཞིག་ཏུ་ཆགས་ནའང་། དེར་ད་སྔ་བོད་དུ་ནང་བསྟན་མ་དར་སྔོན་གྱི་གནའ་ཤུལ་400ལྷག་རྙེད་ཡོད་པར་བཤད་མོད། དེ་དག་ལས་ཁྱུང་ལུང་དངུལ་མཁར་རུ་གྲགས་པའི་གནའ་ཤུལ་ནི་དངོས་སུ་སྔོག་འདོན་བརྟག་དཔྱད་བརྒྱུད། གདོད་མའི་རུ་སྤོ་བའི་མི་རིགས་ཀྱི་གཞིས་ཆགས་གཏན་སྡོད་ཀྱི་རིག་གནས་རྣམ་པ་ལྡན་ཞིང་ཆེས་ཆེ་བའི་མཁར་རྫོང་འཛུགས་སྐྲུན་རང་བཞིན་ཅན་གྱི་རིག་གནས་གནའ་ཤུལ་ཞིག་ལ་ངོས་འཛིན་བྱས་འདུག བོད་ཀྱི་ཡིག་ཆ་མང་པོའི་ནང་དུ་རྒྱལ་ཕྲན་སིལ་མའི་སྐབས་ཞང་ཞུང་རྒྱལ་ཕྲན་གྱི་མཁར་ནི་ཁྱུང་ལུང་ན་ཡོད་ཚུལ་བཤད་དེ་“ཡུལ་ཆབ་ཀྱྀ་ཡ་བགོ། མཁར་ཁྱུང་ལུང་དངུལ་མཁར་གྱྀ་ནང་ན། [43]ཞེས་《བཙན་པོའི་རྒྱལ་རབས་》སུ་གསལ་བར་འཁོད་པ་ལྟར་ཡིན་ལ། ད་རུང་སྔོན་ཞང་ཞུང་རྒྱལ་རབས་བཅོ་བརྒྱད་སོགས་བྱུང་བའི་སྐབས་ཁྱུང་ལུང་དངུལ་མཁར་ནི་རྒྱལ་ས་ཡིན་ཚུལ་ཡང་བོན་གྱི་ཡིག་ཆ་རུ་བཤད་འདུག ད་ལྟ་ཆེད་མཁས་པས་དངོས་སུ་ཁྱུང་ལུང་གནའ་ཤུལ་ལ་བརྟག་དཔྱད་ཚད་ཐིག་བླངས་པ་ལས་ཐོག་མར་ཤེས་གསལ་བྱུང་བ་ལྟར་ན། གནའ་ཤུལ་དེ་ནི་བྱང་ཤར་ནས་ལྷོ་ནུབ་ཀྱི་ཕྱོགས་སུ་སྲིད་དུ་རིང་བའི་རི་རྩེ་རུ་ཆགས་པར་མངོན་ཞིང་། ས་དབྱིབས་ཀྱི་མཐོ་དམའ་དང་གནའ་ཤུལ་ཆགས་དབྱིབས་ཀྱི་གནས་ཚུལ་ལ་ལྟོས་ན། གནས་དེ་A、B、C、Dབཅས་ས་ཁུལ་བཞི་རུ་དབྱེ་ཆོག་ཅིང་དེའི་འཛུགས་སྐྲུན་ཀྱི་རྒྱ་ཁྱོན་ལ་ཁྱོན་བསྡོམས་སྨི་དཔངས་གྲུ་བཞི་མ་ཁྲི་13ཙམ་ཡོད་ལ། Aས་ཁུལ་ནི་རི་རྩེའི་ས་དམའ་སར་ཆགས་ཤིང་དེའི་ཤར་ནུབ་ཀྱི་སྲིད་དུ་སྨི་300དང་ལྷོ་བྱང་གི་ཞེང་ལ་སྨི་200ཡོད་པར་སྤྱིའི་རྒྱ་ཁྱོན་ལ་སྨི་གྲུ་བཞི་མ་ཁྲི་6ལྡན་ལ། ས་ངོས་ཁོད་སྙོམས་པའི་སྟེང་འཛུགས་སྐྲུན་གྱི་རྗེས་ཤུལ་ཤིན་ཏུ་མང་བར་ཨང་རྟགས་རྒྱབ་པ་ལྟར་ན་ཁང་ཤུལ་90ལྷག་ཡོད་པར་བཤད་ཅིང་། “དེ་དག་ཚང་མ་རྡོ་གཡའ་མ་བརྩིགས་པ་ལས་གྲུབ་པའི་འཛུགས་སྐྲུན་ཡིན་ཞིང་། གཙོ་བོ་ཕྱི་དགྲ་འགོག་བྱེད་ཀྱི་ཁྱད་ཆོས་ལྡན་པའི་མཁར་གྱང་དང་མདའ་ར་ལྟ་བུ་དང་། རྒྱུན་ལྡན་མིའི་སྡོད་ཁང་། གཞུང་ཁང་། ཆོས་ཀྱི་མཆོད་འབུལ་བྱེད་ས་སོགས་ཀྱི་འཛུགས་སྐྲུན་གྱི་ཁྱད་ཆོས་མངོན།”[44]ཞེས་《གནའ་རྫས་གསར་རྙེད་དང་བོད་ལྗོངས་ཀྱི་དཔལ་ཡོན་》ཞེས་པའི་རྒྱ་ཡིག་གི་དེབ་ལས་གསལ་བོར་བསྟན་ཡོད་ཅིང་། ད་རུང་དེར་B、C、Dས་ཁུལ་སོ་སོར་ཡང་གནའ་ཤུལ་འཛུགས་སྐྲུན་མང་དུ་ཡོད་ཚུལ་ཞིབ་ཏུ་བཤད་ཡོད་པ་ལས། ཕལ་ཆེ་བ་ནི་འགོག་སྲུང་རང་བཞིན་ལྡན་པའི་མཁར་གྱང་དང་མདའ་ར་ཡིན་ཞིང་ད་དུང་གཞན་ཆོས་ཀྱི་མཆོད་འབུལ་བྱེད་ས་ཡང་ཡོད་པར་བཤད་ཡོད་དོ། །

མདོར་ན། ཏུན་ཧོང་ཡིག་རྙིང་དང་བོན་གྱི་ཆོས་འབྱུང་གཙོས་པའི་ཡིག་ཆ་མང་པོར་རྗེ་གཉའ་ཁྲི་བཙན་པོའི་གོང་གི་རྒྱལ་ཕྲན་སིལ་མ་དང་ཞང་ཞུང་རྒྱལ་རབས་སྐབས་སུ། དེང་གི་དབུས་གཙང་དང་སྟོད་མངའ་རིས། མདོ་སྟོད་སོགས་གཙོས་པའི་བོད་ཀྱི་ཡུལ་འདིར་མཁར་དང་བཙན་རྫོང་གང་མང་བརྩིགས་ཡོད་པའི་གནས་ཚུལ་དང་བཅས་སོ་སོའི་མིང་ཐོ་གསལ་བར་འཁོད་ཡོད་པ་དང་གཅིག ད་སྔའི་གནའ་རྫས་དཔྱད་འབྲས་སུའང་། དེང་གི་ཆབ་མདོ་ཁ་རུབ་ས་ཆར་མི་ལོ་4200ཡི་གོང་ཙམ་ལ་དེང་རབས་བོད་མིའི་སྲོལ་རྒྱུན་ཁང་བརྩེགས་ཀྱི་བཟོ་དབྱིབས་དང་ཆ་འདྲ་བའི་གདོད་མའི་མཁར་ལས་འཛུགས་སྐྲུན་བྱུང་ཚུལ་གསལ་བར་བསྟན་ཡོད་པ་མ་ཟད། དེང་གི་སྟོད་མངའ་རིས་ལས་སྔོན་གྱི་ཞང་ཞུང་ཁྱུང་ལུང་དངུལ་མཁར་རུ་འབོད་པའི་གནའ་ཤུལ་ནི། གནའ་རབས་རུ་སྤོ་བའི་མི་རིགས་ཀྱི་ཁྱད་ཆོས་ལྡན་པའི་མཁར་རྫོང་ངམ་གྲོང་ཁྱེར་འཛུགས་སྐྲུན་གྱི་རྣམ་པ་རྒྱ་ཆེ་བ་ཞིག་བྱུང་ཚུལ་ཞིབ་ཏུ་བསྟན་ཡོད་པ་དང་གཉིས། མི་ལོ་4000ནས་5000ཡི་ཡར་སྔོན་དུ་མདོ་དབུས་མཐོ་སྒང་གི་ཤར་ཕྱོགས་ལ་ཉེ་བའི་རྨ་ཆུའི་བཞུར་ཡུལ་དང་། ལྷོ་ཕྱོགས་རི་བོ་ཧི་མ་ལ་ཡའི་འདབས་ཀྱི་ཧིན་རྡུ་ཆུ་བོའི་འགྲམ་རྒྱུད། ད་རུང་བྱང་ཕྱོགས་སུ་དེང་གི་ཞིན་ཅང་གི་ཡུལ་སོགས་སུ་ས་བརྩིགས་རྡོ་བརྩིགས་ཀྱི་མཁར་དང་གྲོང་ཁྱེར་གྱི་འཛུགས་སྐྲུན་ཆེ་ཆུང་མང་པོ་བྱུང་ཡོད་པ་འཛམ་གླིང་ལོ་རྒྱུས་ཀྱི་དེབ་ཐེར་མང་པོར་གསལ་བར་བཀོད་ཡོད་པ་དང་གསུམ་བཅས་ཀྱི་རྒྱུ་མཚན་ལ་གཞིགས་ན། རྗེ་གཉའ་ཁྲི་བཙན་པོའི་ཡར་སྔོན་ལ་བོད་དུའང་མཁར་རྫོང་གི་འཛུགས་སྐྲུན་མེད་ཐབས་མེད་པ་ཞིག་ཏུ་ཆགས་ཡོད་པ་མ་ཟད། མ་མཐའ་ཡང་དེར་ད་སྔའི་བར་མི་ལོ་4000ལྷག་གི་ལོ་རྒྱུས་ཡོད་འོས་པའི་རྟགས་མཚན་མང་དུ་མངོན་འདུག་པས། དེ་ལ་“སྤུ་རྒྱལ་གྱི་མཁར་ཐོག་མ་ཞེས་འབྲི་དགོས་པར་སྣང་།”[45]ཞེས་གསུངས་པ་ལྟར་ཡུམ་བུ་བླ་སྒང་ནི་སྤུ་རྒྱལ་བཙན་པོའི་ལོ་རྒྱུས་ཀྱི་དབང་ཏུ་བཏང་ནས་མཁར་ལ་སྔ་བ་ཡིན་ཞེ་ན་རིགས་པ་དང་རྒྱུ་མཚན་འཕྲོད་པར་འདུག་ལ། རྒྱུ་མཚན་འདི་ལྟ་བུའི་དབང་གིས་ས་སྐྱ་བསོད་ནམས་རྒྱལ་མཚན་གྱིས་ཀྱང་“དེ་ནས་ཐང་ཐམས་ཅད་ལ་ཞིང་བྱས། གྲོང་ཁྱེར་མང་པོ་བརྩིགས། དེ་ནས་རིང་པོར་མ་ལོན་པར། རྗེ་གཉའ་ཁྲི་བཙན་པོ་བོད་ཀྱི་རྒྱལ་པོ་ལ་བྱོན་ནས། རྗེ་དང་འབངས་སུ་བཅོས་སོ་སྐད་དོ།”[46]ཞེས་གསུངས་ཡོད་དོ། དེས་ན་རྗེ་གཉའ་ཁྲིས་ཡུམ་བུ་བླ་མཁར་མ་བརྩིགས་པའི་སྔོན་དུ་གྲོང་ཁྱེར་གཅིག་མ་ཟད་མང་པོ་བརྩིགས་ཡོད་ན། སྐབས་དེར་མཁར་བརྩིགས་ཀྱི་བཟོ་ལས་ཤིན་ཏུ་རྒྱ་ཆེ་བར་དར་དགོས་ཏེ། མ་མཐའ་མཁར་བརྩིགས་ཀྱི་འཛུགས་སྐྲུན་ཆེ་ཆུང་གང་མང་མེད་ན་གྲོང་ཁྱེར་ཟེར་བ་ཞིག་ཆགས་ཐབས་མེད་པའང་དངོས་པོའི་ཆོས་ཉིད་དུ་སོང་ཡོད་པའི་ཕྱིར། །

མཆན་དང་དཔྱད་གཞིའི་ཡིག་རིགས།

[①]དཔའ་བོ་གཙུག་ལག་ཕྲེང་བ། ཆོས་འབྱུང་མཁས་དགའ། [M] མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2006ལོ། ཤ87

[②]དཔལ་འབྱོར་བཟང་པོ། རྒྱ་བོད་ཡིག་ཚང་ཆེན་མོ། [M] སི་ཁྲོན་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 1985ལོ། ཤ130།

[③]བོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་ཀུན་དགའི་མེ་ལོང་། [M] མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2010ལོ། ཤ9།

[④]གཡང་མོ་མཚོ། གཉའ་ཁྲི་བཙན་པོ་ཞིབ་འཇུག [M] ཀྲུང་གོ་བོད་རིག་པ་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2016ལོ། ཤ713།

[⑤]止贡贾关切苍，记载于敦煌古藏文文献的吐蕃王朝 [J].藏文，printed at ARCHANA，new Dehli，011-26810747/48：73

[⑥]དག་ཡིག་གསར་བསྒྲིགས་དག་བཅོས་མ། [M] མཚོ་སྔོན་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2014ལོ། ཤ90

[⑦]止贡贾关切苍，记载于敦煌古藏文文献的吐蕃王朝 [J].藏文，printed at ARCHANA，new Dehli，011-26810747/48：34

[⑧]王云瀚，城居者的文明 [M].中国社会科学出版社，2011.1：53，54

[⑨]བཀའ་ཆེན་ཀ་ཁོལ་མ། [M] ཀན་སུའུ་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 1989ལོ། ཤ84

[⑩]ནམ་མཁའི་ནོར་བུའི་གསུང་འབུམ པོད་ལྔ་བ། [M] མཚོ་སྔོན་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2015ལོ། ཤ397

[11]ནམ་མཁའི་ནོར་བུའི་གསུང་འབུམ་གྱི་པོད་བཞི་བའི་ནང་། ཞང་བོད་ལོ་རྒྱུས་ལ་དུས་རིམ་གསུམ་དུ་དབྱེ་ཡོད་དེ། དུས་རིམ་གོང་མའི་ལོ་རྒྱུས་ནི་ཡ་ཐོག་ཞང་ཞུང་གི་སྐོར་དང་། དུས་རིམ་བར་མའི་ལོ་རྒྱུས་ནི་ཡ་ཐོག་བོད་ཀྱི་སྐོར། དུས་རིམ་འོག་མའི་ལོ་རྒྱུས་ནི་ཞང་བོད་གཅིག་གྱུར་གྱི་སྐོར་བཅས་དབྱེ་བ་ལས་དུས་རིམ་གོང་མ་དེར་གོ

[12]ནམ་མཁའི་ནོར་བུའི་གསུང་འབུམ། པོད་ལྔ་བ། [M] མཚོ་སྔོན་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2014ལོ། ཤ140

[13]ནམ་མཁའི་ནོར་བུའི་གསུང་འབུམ། པོད་ལྔ་བ། [M] མཚོ་སྔོན་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2015ལོ། ཤ140།

[14]段小强，杜斗城. 考古学通论 [M].兰州大学出版社，2007：123

[15]王云瀚，城居者的文明 [M].中国社会科学出版社，2011：53

[16]王云瀚，城居者的文明 [M].中国社会科学出版社，2011：52

[17] ལིས་（里）ཞེས་པ་ནི་རིང་ཚད་རྩིས་གཞི་ཞིག་སྟེ་ཕལ་ཆེར་སྨི་ལྔ་བརྒྱ་དང་མཚུངས།

[18]王云瀚，城居者的文明 [M].中国社会科学出版社，2011：52

[19]徐新.西方文化史 [M].北京大学出版社，2008: 3

[20]菀华.世界通史 [M].中国新华出版社，2013：20

[21]མོ་ཧིན་ཙོ་ཏ་ལོ་(摩亨佐·达罗)ཞེས་པ་ད་ལྟ་ཕ་ཀི་སི་ཐན་རྒྱལ་ཁབ་ཀྱི་མངའ་ཁོངས་ལས་ཞིནཏི་ཧྲིན་ཞེས་པའི་ཞིང་ཆེན་དུ་ཡོད། ཧྭ་ལ་ཕ་(哈拉帕)ཞེས་པ་ནི་ད་ལྟ་ཕ་ཀི་སི་ཐན་མངའ་ཁོངས་ཀྱི་ཕང་ཀྲིག་ཕུ་ཞིང་ཆེན་དུ་ཡོད།

[22]菀华.世界通史 [M].中国新华出版社，2013：16，17

[23] 段小强，杜斗城.考古学通论 [M].兰州大学出版社，2007：123

[24]止贡贾关切苍.记载于敦煌古藏文文献的吐蕃王朝 [J]. 藏文，printed at ARCHANA，new Dehli，011-26810747/48 :34

[25]止贡贾关切苍.记载于敦煌古藏文文献的吐蕃王朝 [J]. 藏文，printed at ARCHANA，new Dehli，011-26810747/48：38

[26]止贡贾关切苍.记载于敦煌古藏文文献的吐蕃王朝 [J]. 藏文，printed at ARCHANA，new Dehli，011-26810747/48：34

[27]ནམ་མཁའི་ནོར་བུ། ཞང་བོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་ཏི་སེའི་འོད། [M] བོད་རིག་པ་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2015 ལོ། ཤ191ནས་ཤ་192

[28]罗桑开珠.论建筑的民族文化属性—以藏式建筑为例 [M].中国藏学，2011年第3期总98期：156

[29] 王一丁.西藏城市发展史考略 [M].西藏研究，2009年第5期总第117期：42

[30]罗桑开珠.论建筑的民族文化属性—以藏式建筑为例 [M]. 中国藏学，2011年第3期总98期：156

[31]ནམ་མཁའི་ནོར་བུའི་གསུང་འབུམ། [M] པོད་བཞི་བ། མཚོ་སྔོན་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2015ལོ། ཤ376(གོང་གི་པར་འདི་ནི་ཡ་ཐོག་བོད་ཀྱི་ཡུམ་བུ་བླ་སྒང་གི་འདྲ་རིས་ཞིག་ཡིན་པར་བཤད)

[32]止贡贾关切苍.记载于敦煌古藏文文献的吐蕃王朝 [J]. 藏文.printed at ARCHANA，new Dehli，011-26810747/48：75པར་རིས་གོང་མ་ནི་དབྱིན་ཇིའི་ཉིག་ཅིན་སློབ་ཆེན་གྱི་དངོས་དམངས་བཤམས་སྟོན་ཁང་དུ་ཉར་ཚགས་བྱས་ཡོད་པའི་དམུ་རྒྱལ་མཁར་གྱི་ཐོག་མ་ཡུ་མོ་བླ་མཁར་ཡིན་ཞིང་། འོག་མ་ནི་བོད་ལྗོངས་རིག་དངོས་དཔེ་མཛོད་ཁང་གི་ཉར་བའི་ཡུ་མོ་བླ་མཁར་གྱི་འཛུགས་སྐྲུན་བཀོད་པའི་པར་རིས་ཡིན།）

[33]ནམ་མཁའི་ནོར་བུའི་གསུང་འབུམ།［M］པོད་བཞི་བ། མཚོ་སྔོན་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2015ལོ། ཤ376

[34]ནམ་མཁའི་ནོར་བུ། ཞང་བོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་ཏི་སེའི་འོད།［M］ཀྲུང་གོ་བོད་རིག་པ་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2015ལོ། ཤ76།

[35]ནམ་མཁའི་ནོར་བུ། ཞང་བོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་ཏི་སེའི་འོད།［M］ཀྲུང་གོ་བོད་རིག་པ་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2015ལོ། ཤ76།

[36]སྐབས་འདིའི་ལོ་ཚིགས་ནི་(霍薇.青藏高原考古研究 [M].北京师范大学出版社，2016：21)ཞེས་པའི་དེབ་ངོས་སུ་འཁོད་པ་གཞིར་བཟུང་བ་ཡིན།

[37]石应平，前吐蕃与吐蕃时代—卡若遗存若干问题的研究 [J].中国社科院边疆考古研究中心.文物出版社，2015:63

[38]石应平，前吐蕃与吐蕃时代—卡若遗存若干问题的研究 [J].中国社科院边疆考古研究中心.文物出版社，2015:63

[39]Mark Aldenderfer and Zhang Ying《 The prehistory of the Tibetan Plateau to the Seventh Century［J］Journal of word prehistory，Vol.18，No.1，March 2004. 2004：30

[40]马玉英，马维胜.青藏高原城市化模式研究 [M].北京大学出版社，2013:17

[41]马玉英，马维胜.青藏高原城市化模式研究 [M].北京大学出版社，2013:18

[42]霍巍，王煜，吕洪亮.考古发现与西藏文明史(第一卷：史前时代)[M].北京：科技出版社 2015：167-168

[43]止贡贾关切苍.记载于敦煌古藏文文献的吐蕃王朝 [J].藏文，printed at ARCHANA，new Dehli，011-26810747/48：34

[44] 霍巍，王煜，吕洪亮.考古发现与西藏文明史(第一卷：史前时代)[M].北京科技出版社，2015：69

[45]止贡贾关切苍.记载于敦煌古藏文文献的吐蕃王朝 [J].藏文，printed at ARCHANA，new Dehli，011-26810747/48：73

[46]ས་སྐྱ་བསོད་ནམས་རྒྱལ་མཚན། རྒྱལ་རབས་གསལ་བའི་མེ་ལོང་།［M］མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 1981ལོ། ཤ67

རྩོམ་ཁུངས།《བོད་ལྗོངས་སློབ་གྲྭ་ཆེན་མོའི་རིག་དེབ།》2018.9‍‍‍‍‍‍‍

http://mp.weixin.qq.com/s?__biz=Mzg4Nzc2NzQ3MA==&mid=2247530232&idx=1&sn=3d8ae3f3a300c31155cbed33bcfabfc3

宗喀书苑

新书发布会，导读讲座，读书会，企业论坛，产品发布会，企业培训，展览服务，阅读室等促进文化交流会。