![]()
![]()
རྔ་བ་ཀུན་དགའ་ཡེ་ཤེས། ད་ལྟ་བོད་ལྗོངས་སློབ་གྲྭ་ཆེན་མོའི་རིག་གཞུང་སློབ་གླིང་གི་དགེ་རྒན་ཆེན་མོ་གཞོན་པ་དང་རབ་འབྱམས་པའི་མཛུབ་སྟོན་དགེ་རྒན་ཡིན།
ནང་དོན་གནད་བསྡུས། བོད་རང་སྐྱོང་ལྗོངས་མངའ་རིས་སྤུ་ཧྲེང་རྫོང་གི་ཁོངས་སུ་གནས་པའི་གངས་དཀར་ཏི་སེ་དང་དེའི་རྒྱུད་ནི་གདོད་མའི་དུས་ཀྱི་ཞང་ཞུང་གི་ལྟེ་བ་ཡིན་ཞིང་། གནས་དེ་ནས་དར་རྒྱས་བྱུང་བའི་ཡ་ཐོག་དུས་ཀྱི་རིག་གནས་སྣང་ཚུལ་མང་པོ་ཞིག་ནི་ད་ལྟའི་བར་བོད་མི་རྣམས་ཀྱི་འཚོ་བ་དང་འདྲེས་ནས་ཡོད། རྩོམ་ཡིག་འདིར་ཡུལ་དངོས་བརྟག་དཔྱད་དང་ཡིག་ཚང་གཤིབ་བསྡུར་གྱི་ཞིབ་འཇུག་བྱེད་ཐབས་སྤྱད་ནས། གངས་དཀར་ཏི་སེ་དང་དེའི་རྒྱུད་དུ་སྔ་མོ་ནས་དར་རྒྱས་བྱུང་བའི་གནས་དད་ཀྱི་རིག་གནས་དང་། དེ་ལས་འཕྲོས་པའི་བླ་རི་དང་བླ་མཚོ་སོགས་སུ་གནས་བདག་གང་རུང་ཞིག་ཡོད་པར་འདོད་པའི་གདོད་མའི་འཇིག་རྟེན་ལྟ་བའི་སྣང་ཚུལ་དག་ལ་དབྱེ་ཞིབ་བྱས་ཤིང་། དེ་འབྲེལ་འོལ་མོ་ལུང་རིང་ཞེས་པའི་གནས་ཀྱི་བཤད་པ་དང་། ཞང་ཞུང་གི་ས་ཁམས་ལྟེ་བར་བཟུང་ནས་དར་རྒྱས་བྱུང་བའི་བོན་ཆོས་ཀྱི་ཐོག་མའི་རིག་གནས་ཀྱི་རྣམ་པ་ལ་དབྱེ་བསྡུར་ཅི་ཐུབ་བྱས་ཏེ། མཐོ་སྒང་དུ་ས་སྐྱེས་རྡོ་སྐྱེས་སུ་བྱུང་བའི་ཡ་ཐོག་རིག་གནས་ཀྱི་དེང་རབས་རིན་ཐང་དང་ད་ལྟའི་གནས་སྟངས་སོགས་ལ་དཔྱད་ཡོད།གནད་ཚིག གངས་དཀར་ཏི་སེ། གནས་བདག ཞང་ཞུང་རིག་གནས། འོལ་མོ་ལུང་རིང་།གངས་དཀར་ཏི་སེ་ནི་སྟོད་ཕྱོགས་མངའ་རིས་ས་ཁུལ་དུ་ཡོད་ཅིང་། དེ་ནི་གནའ་བོའི་ཞང་ཞུང་གི་ལྟེ་བ་དང་བོན་ཆོས་ཀྱི་འབྱུང་ཁུངས་སུ་ངོས་འཛིན་སྲོལ་ཡོད་པས། སྔ་རབས་ཀྱི་ཡིག་ཆ་མང་ཆེ་བར་དེའི་རྒྱུད་ལ་འོལ་མོ་ལུང་རིང་ཞེས་ཀྱང་ཟེར། འོལ་མོ་ལུང་རིང་དང་གངས་ཏི་སེ་གཉིས་ལ་ས་ཁམས་ཀྱི་རྣམ་པ་ལྟར་ངོས་འཛིན་ཚུལ་དང་། དད་པ་དང་དག་སྣང་གིས་ངོས་འཛིན་ཚུལ་སོགས་ལྟ་སྟངས་མི་འདྲ་བ་བྱུང་ཡོད་ནའང་། ཐོག་མའི་རྣམ་པ་གཅིག་ཏུ་གྲུབ་པ་ཏུན་ཧོང་ཡིག་རྙིང་སོགས་ལས་ཤེས་ཐུབ། ད་ལྟའི་ས་ཁམས་ལྟར་ན། གངས་དཀར་ཏི་སེ་ནི་ཡ་གླིང་ལྷོ་མ་དང་ཤར་མའི་བར་རྒྱུད་དུ་གནས་ཤིང་། ཆགས་དབྱིབས་ནི་རང་བྱུང་གི་མཆོད་རྟེན་ཞིག་དང་འདྲ་ལ། བོད་མི་རྣམས་ཀྱིས་གནས་དེ་ནི་མིའི་རིགས་ཀྱི་ཤེས་རིག་གི་འགོ་ཁུངས་དང་འཛམ་གླིང་ཆུ་བོ་ཀུན་གྱི་མཆེད་ཁུངས་སུ་ངོས་འཛིན་བྱེད་པས། ཡ་གླིང་ལྷོ་རྒྱུད་ཀྱི་ཤེས་རིག་འཕེལ་རིམ་ཁྲོད་གོ་གནས་དམིགས་བསལ་བ་བཟུང་ཡོད་པར་འདོད། དེའི་ཕྱིར་རྒྱལ་སྤྱི་བོད་རིག་པའི་ཞིབ་འཇུག་གི་ཁྱབ་ཁོངས་སུ་གངས་ཏི་སེ་དང་དེ་དང་འབྲེལ་བའི་བོན་གྱི་ཤེས་རིག་ནས་ཞང་ཞུང་རྒྱལ་རབས་ཀྱི་ཆགས་འཇིག་དང་། འོལ་མོ་ལུང་རིང་གི་ཞིང་བཀོད་སོགས་ཀྱི་སྐོར་ལ་དཔྱད་མཁན་རབ་དང་རིམ་པ་བྱུང་ཡོད། འདིར་སྔར་བྱུང་ཞིབ་འཇུག་གི་གྲུབ་འབྲས་རྨང་གཞིར་བཟུང་སྟེ། གངས་ཏི་སེའི་གནས་དད་ཀྱི་རིག་གནས་འཕེལ་རིམ་སྤྱི་ལ་དབྱེ་ཞིབ་བྱ་འདོད་པ་ཡིན་ལ། དེ་ཡིས་གདོད་མའི་མདོ་དབུས་མཐོ་སྒང་གི་ཤེས་རིག་ལ་ངོས་འཛིན་ཇེ་གསལ་དུ་འགྲོ་བ་དང་། མ་འོངས་པའི་བོད་རིག་པའི་ཞིབ་འཇུག་གི་ལས་དོན་ལ་སྐུལ་འདེད་ཅུང་ཙམ་འཐོབ་པའི་རེ་ལྟོས་བཅངས་པ་ཡིན།![]()
མིའི་རིགས་ཀྱི་ཤེས་རིག་འཕེལ་རྒྱས་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་སྟེང་རང་བྱུང་ཁམས་ཆེན་མོའི་ཆགས་གནས་འཇིག་སྟོང་གི་རང་བཞིན་ལ་མིའི་ཤེས་པ་ཞུགས་ནས་ཚོད་དཔག་གི་སྡོམ་འབྲས་བཀོད་ཅིང་། དེ་ལས་ཐུན་མོང་གི་ཤེས་པ་ཆགས་པ་ལ་བརྟེན་ནས་ཡུལ་ལུང་དང་མི་རིགས་སོ་སོའི་ཤེས་རིག་གི་རྣམ་པ་བྱེ་བྲག་པ་ཆགས་པ་ནི་འཛམ་གླིང་གི་རིག་གནས་སྣ་ཚོགས་པའི་སྤྱི་མཐུན་གྱི་ཁྱད་ཆོས་རེད། གངས་ཏི་སེའི་དད་མོས་དང་འོལ་མོ་ལུང་རིང་གི་ཞིང་བཀོད་ཀྱི་རྣམ་པ་ནི་བོད་ཀྱི་ཆེས་གདོད་མའི་གནས་དད་ཀྱི་བསམ་བློའི་ངོས་འཛིན་གྱི་རྣམ་པ་ཡིན་ཞིང་། དེའི་འབྱུང་རྩ་ནི་བོད་ཀྱི་ཕ་མེས་ཡང་མེས་ཚོའི་སྣོད་བཅུད་ཀྱི་རྣམ་པ་ལ་ངོས་འཛིན་བྱེད་སྟངས་ཀྱི་བསམ་བློ་ཞིག་ཡིན་པ་མངོན་པར་གསལ། ཡིན་ན་ཡང་གདོད་མའི་བོད་ཀྱི་ཤེས་རིག་གི་རྣམ་པ་དངོས་གང་ཞིག་ནས་འབུས་ཡོད་པ་དང་། དེའི་རྒྱུན་གནས་ཐུབ་པའི་རིན་ཐང་གཙོ་བོ་ཅི་ཞིག་ཡིན་པ་སོགས་ལ་ད་དུང་དཔྱད་དགོས།ད་ལྟའི་ངོས་ནས་བསམས་ན་མངའ་རིས་སྐོར་གསུམ་གྱི་ཁྱོན་ལ་ཆེས་གདོད་མའི་བོན་གྱི་ཤེས་རིག་གི་རྣམ་པ་ཙམ་མཐོང་རྒྱུ་ཡོད་པ་ནི་གངས་ཏི་སེའི་གནས་དད་བསམ་བློ་ཁོ་ན་སྟེ། དེ་ལ་ཚེ་རིང་ཐར་ལགས་ཀྱིས་ཐོད་རྒལ་རང་བཞིན་གྱི་དཔྱད་འབྲས་སུ། “ད་ཡོད་ཀྱི་དཔྱད་གཞིའི་ཡིག་ཆ་ལྟར་ན། ‘རྒྱལ་ཁབ་’ཅེས་པའི་ངེས་ཚིག་འདི་མ་ཆགས་པའི་སྔོན་ལ། གངས་ཏི་སེའི་རིག་གནས་ནི་གནས་དེའི་ཉེ་རྒྱུད་དུ་འཚོ་བ་རོལ་བཞིན་པའི་གནའ་བོའི་མི་རྣམས་ཀྱི་བསམ་བློའི་ཤེས་རྒྱུན་གྱི་རྣམ་པ་གཙོར་བྱས་ནས་གནས་ཤིང་འཕེལ་རྒྱས་སུ་བྱུང་བ་ཡིན་ལ། ཐ་ན་རྒྱལ་ཁབ་ཀྱི་རྣམ་པ་གྲུབ་རྗེས་ཀྱང་ས་ཁྱོན་གྱིས་གཞལ་བའི་ཆབ་སྲིད་འཕེལ་རྒྱས་ཀྱིས་རིག་གནས་ཀྱི་ཚོམས་དེའི་ནང་གི་མི་རིགས་སོ་སོའི་བར་གྱི་རིག་གནས་ཀྱི་འབྲེལ་བ་དེ་རྩ་བ་ནས་རྒྱུན་བཅད་མེད་དེ། ད་ལྟ་ཡང་མིག་མཐོང་ལག་ཟིན་དུ་ཡོད་པའི་གངས་ཏི་སེའི་དད་མོས་ནི་གདོད་མའི་ཡུལ་ལུང་གི་རིག་གནས་དེ་གཏིང་ཟབ་ས་ནས་འབུས་ཡོད་པའི་མངོན་རྟགས་ཤིག་ཡིན་”[1]ཞེས་མོད། རིག་གནས་ཀྱི་རྣམ་པ་དེ་གནས་ཤིང་འཕེལ་རྒྱས་འབྱུང་ཐུབ་པ་ལ་དེ་བསྟུན་གྱི་རྐྱེན་དང་། དགོས་པ། དགེ་མཚན་མངོན་གསལ་དུ་གནས་པར་ད་དུང་ཞིབ་ཏུ་དཔྱད་དགོས།ཡིག་ཚང་ཁྲོད་ཀྱི་མ་ཟིན་རྣམས་དང་གནའ་དཔྱད་རིག་པའི་ཁྱབ་ཁོངས་ནས་མདོ་དབུས་མཐོ་སྒང་གི་ས་ཁམས་ཆེན་པོ་དེར་ཆེས་སྔ་མོའི་དུས་ནས་རི་དང་ཆུ་ལ་དད་མོས་བྱེད་པའི་གོམས་སྲོལ་རྒྱ་ཆེར་དར་བར་བསྟན་པ་ལས། གདོད་མའི་མེས་པོ་ཚོར་ས་ཁམས་ཀྱི་རིག་པ་ཕུན་སུམ་ཚོགས་པ་ཆགས་མྱོང་བའི་ལོ་རྒྱུས་དངོས་མཐོང་ཐུབ། རྣམ་པ་དེ་ལྟ་བུ་ནི་འཛམ་གླིང་གི་ཡུལ་ལུང་མང་པོར་ཡོད་རབས་དགེ་འདུན་ཆོས་འཕེལ་(1903-1951)གྱིས་ཀྱང་གསུངས་ཏེ། “རང་རེ་རྣམས་ཀྱི་ཡོན་ཆབ་ཀྱི་སྲོལ་ཇོ་བོ་བྱོན་ནས་བོད་ཀྱི་ཆུ་གཟིགས་ཏེ་གསར་དུ་མཛད་པ་འདྲ་བ་ཞིག་བཤད་མོད།དོན་ལ་རྒྱ་གར་ལ་སྔ་མོ་ནས་དར་བར་མངོན།”[2]ཞེས་པ་སོགས་ལས་ཀྱང་ཡུལ་ལུང་མི་འདྲ་བར་དར་བའི་བྱེད་སྲོལ་གཅིག་མཐུན་རྣམས་ནི་“དངོས་གཅིག་ཡིད་ནི་ཐ་དད་ཕྱིར་”ཞེས་པ་བཞིན་སོ་སོར་ལྟ་བ་སྣ་ཚོགས་བྱུང་ཡོད་པ་གསལ།ཡོངས་གྲགས་ཀྱི་བཤད་རྒྱུན་ལྟར་ན། གངས་ཏི་སེའི་གནས་དད་ནི་བོན་གཅིག་པུའི་ཁྱབ་ཁོངས་སུ་གནས་པ་མ་ཡིན་པར་བཀའ་བརྒྱུད་པ་དང་དགེ་ལུགས་པའི་ཆོས་ལུགས་ཀྱི་བྱེད་སྒོའི་ཁྲོད་དུའང་ཡོད། དེ་ནི་ཆེས་གདོད་མའི་མདོ་དབུས་མཐོ་སྒང་གི་གནས་དད་བསམ་བློ་ཞིག་དང་། རིག་གནས་ཀྱི་རྣམ་པ་སྔ་ཤོས་ཤིག་ཡིན་པ་ཤིན་ཏུ་གསལ་བར་སྙམ། ལོ་རྒྱུས་སྟེང་རྒྱ་གར་བྲམ་ཟེའི་ཆོས་ལུགས་པ་དང་དྲང་སྲོང་གཅེར་བུ་པའི་ཆོས་དད་པ་རྣམས་ཀྱིས་ཀྱང་གངས་ཏི་སེར་མཆོད་འབུལ་བྱེད་སྲོལ་བྱུང་ཞིང་། སྲོལ་རྒྱུན་དེ་ད་ལྟའི་བར་དུ་རྒྱུན་འཛིན་བྱས་ཡོད་པས་ན། གནས་དེ་ནི་ཡ་གླིང་ལྷོ་རྒྱུད་ཀྱི་རིག་གནས་སྣ་མང་ཁྲོད་རང་རྒྱལ་གྱི་མཚོན་བྱེད་རང་བཞིན་ལྡན་པའི་རིག་གནས་མཚོན་རྟགས་ཤིག་ཏུ་ཆགས་ཡོད་པར་མ་ཟད། ཀྲུང་གོ་དང་རྒྱ་གར། ནེ་པ་ལ་སོགས་ཀྱི་དམངས་ཁྲོད་རང་བཞིན་གྱི་འཆམ་མཐུན་འབྲེལ་ཟམ་གཙོ་བོ་ཞིག་ཏུ་ཡང་ཆགས་པ་རེད།ལོ་རྒྱུས་ལྟར་ན། ཞང་ཞུང་རྒྱལ་རབས་དེ་བོད་བཙན་པོའི་མངའ་འོག་ཏུ་བསྡུས་རྗེས་ཆབ་སྲིད་ཀྱི་འགྱུར་བ་དང་བསྟུན་ནས་སྔར་ཡོད་ཀྱི་ཤེས་རིག་གི་ཁ་ཕྱོགས་འགྱུར་འགོ་བརྩམས་ཡོད་ཅིང་། ཤེས་རིག་གི་རྣམ་པ་མཐའ་དག་ལ་ས་ཁུལ་གཞན་གྱི་ཤེས་རིག་གི་ཤན་ཞུགས་འགོ་ཚུགས་པར་མ་ཟད། ཉེ་རྒྱུད་དུ་ཆགས་པའི་རྒྱ་བལ་དང་། བྲུ་ཤ ལི་ཡུལ་སོགས་ཀྱི་ཤུགས་རྐྱེན་ཡང་ངེས་ཅན་ཞིག་བྱུང་ཡོད་པར་སྙམ། དེའི་གོང་དུ་བོད་མི་རྣམས་ཀྱི་དད་པའི་ཡུལ་གཙོ་བོ་ཞིག་ནི་གནས་བདག་ཅེས་པའམ་སྐུ་བླ་ཡིན་ཞིང་། རྒྱལ་པོ་དང་བཙན་པོ། སྐྱེས་བུ་ཆེན་པོ་རྣམས་ཀྱང་ལྷ་ཡི་ངོ་བོར་སྦྱར་ནས་གླེང་བ་ཡིན་པས། དུས་རབས་8པར་བོན་ཆོས་བསྣུབས་ཀྱང་བོན་པོའི་ལྷ་བསྟེན་པའི་ཆོ་ག་དང་དེ་འབྲེལ་གྱི་བྱེད་ལས་མཐའ་དག་ལ་གཏོར་སྐྱོན་ཆེན་པོ་མ་ཐེབས་པར་རྒྱུན་འཛིན་བྱས་པར་མ་ཟད། ཐུབ་པའི་བསྟན་པའི་དགོངས་པ་དང་མཐུན་པར་བཅོས་ནས་འཕེལ་རྒྱས་གཏོང་ཐུབ་དོན་ཡང་དེ་ལ་ཐུག་ཡོད། གདོད་མའི་བོན་པོ་རྣམས་དང་རྒྱལ་པོ་རྣམས་ཀྱིས་བསྟེན་པའི་ལྷ་རྣམས་ནི་གནས་བདག་དང་ཡུལ་ལྷ་ཡིན་པ་གཞིར་བྱས་ནས་གངས་ཏི་སེའི་གནས་བདག་གེ་ཁོད་ལ་དད་མོས་བྱེད་པའི་ལུགས་ཀྱང་ཞང་ཞུང་རྒྱལ་རབས་དང་བཙན་པོའི་རྒྱལ་རབས་སྔ་མ་རྣམས་སུ་དར་ཡོད་པ་ནི། ཏུན་ཧོང་ཡིག་རྙིང་ལས་བཙན་པོའི་བྱུང་ཁུངས་བརྗོད་པའི་སྐོར་དང་ཀོང་ཡུལ་དུ་གནས་པའི་ཀོང་པོ་གཡུང་དྲུང་འཛིན་གྱི་རྡོ་རིང་ཡི་གེའི་ནང་དོན་སོགས་ལས་གསལ་པོར་ཤེས་ཐུབ། ཞིབ་འཇུག་པ་རྣམས་ཀྱིས་2002ལོར་བྱང་ཐང་མི་མེད་ས་ཁུལ་དུ་ཕྱོགས་ཡོངས་ནས་ཚན་རིག་གིས་རྟོག་ཞིབ་བྱས་པའི་བརྒྱུད་རིམ་ཁྲོད། ནག་ཆུ་ས་ཁུལ་ཉི་མ་རྫོང་གི་དྭང་ར་གཡུ་མཚོའི་ནུབ་རྒྱུད་དུ་རྡོའི་ཀ་བ་མང་པོ་ཞིག་ཐོག་མར་རྙེད་པ་དེ་དག་གི་རྩེ་མོ་གངས་ཏི་སེར་ཕྱོགས་ནས་བསླངས་ཡོད་ཅིང་། དེས་ཀྱང་ཆེས་གདོད་མའི་གངས་ཏི་སེའི་གནས་དད་ཀྱི་རྣམ་པ་ཞིག་མཚོན་པར་ངེས། རྒྱུས་ལོན་བྱས་པ་ལྟར་ན། ས་གནས་དེའི་མི་རྣམས་ཀྱིས་མོན་དུར་ཞེས་པ་གདོད་མའི་བང་སོའི་མཚོན་དོན་དུ་ངོས་འཛིན་བྱེད་ལ། ཕྱིས་སུ་མདོ་དབུས་མཐོ་སྒང་གི་བྱང་རྒྱུད་ས་ཁུལ་ཁག་དང་སྟོད་ཕྱོགས་མངའ་རིས་ས་ཆ་ཁག་ཅིག་ནས་ཐོན་པའི་དབྱིབས་གཅིག་མཚུངས་ཡིན་པའི་རྡོའི་ཀ་བ་དེ་དག་ལ་ཡང་མོན་དུར་ཞེས་པའི་མིང་འདི་བཀོལ་ཡོད། དེའི་འབྱུང་ཡུལ་དང་དོན་དངོས་ཅི་ཡིན་ད་དུང་གསལ་པོར་བྱུང་མེད་ཀྱང་། “དུར་འཇུག་གི་རྣམ་པའི་ཁྲོད་ས་གནས་དེའི་མང་ཚོགས་ཀྱིས་‘མོན་དུར་’དུ་འབོད་པའི་གནའ་ཤུལ་དེ་དག་ནི་སྤྱི་ལོ་སྔོན་གྱི་སྟོང་ལོ་དང་པོ་ཡས་མས་ཀྱི་རྗེས་སུ་བྱུང་བའི་ཞང་ཞུང་གི་རིག་གནས་དང་འབྲེལ་བ་ཡོད་པར་འདོད་”[3]ཅེས་པར་གཞིགས་ན། དེ་ནི་ཐོག་མའི་བླ་ཡི་གནས་ཡུལ་དུ་ཆགས་པའི་རྡོ་འབུམ་སོགས་དང་འབྲེལ་བ་ཡོད་ལ། ཡར་དེད་ན་བོད་ཀྱི་གདོད་མའི་གནས་དད་བསམ་བློ་དང་བླ་ཡི་རིག་གནས་དང་འབྲེལ་ཡོད་ཅིང་། ད་ལྟའི་བར་ཕལ་ཆེར་ལོ་ངོ་སུམ་སྟོང་ལྷག་གི་ལོ་རྒྱུས་ཡོད་པར་སྣང་།![]()
གངས་ཏི་སེའི་རྒྱུད་ནི་བོད་ཀྱི་གནས་དད་རིག་གནས་ཀྱི་འབྱུང་ཁུངས་དང་། འཛམ་གླིང་ཆུ་བོ་ཀུན་གྱི་འབྱུང་ཡུལ་དུ་ངོས་བཟུང་ཡོད་པས། འདས་པའི་ལོ་ངོ་ཆིག་སྟོང་ཙམ་ནས་གནས་མཆོག་དེའི་སྐོར་ལ་དཔྱད་ཞིབ་བྱས་པའི་ཡིག་ཆ་དང་དེ་འབྲེལ་གྱི་བཤད་ཚུལ་ཡང་སྣ་ཚོགས་བྱུང་ཡོད། འོལ་མོ་ལུང་རིང་གི་རྣམ་བཤད་ཡིག་རྙིང་རྣམས་ལྟར་ན། འོལ་མོ་ལུང་རིང་ཞེས་པར་ས་ཁམས་ཀྱི་དབང་དུ་བྱས་པའི་ཞང་ཞུང་འོལ་མོ་ལུང་རིང་དང་། ཤེས་རིག་གི་དབང་དུ་བྱས་པའི་སྟག་གཟིག་(སྟག་ལ་རྟག་ཅེས་བྲིས་པ་དང་། གཟིག་ལ་གཟིགས་ཞེས་བྲིས་པ་ཡང་འདུག)འོལ་མོ་ལུང་རིང་ཞེས་གཉིས་ཡོད་པའི་བཤད་རྒྱུན་ཞིག་ཆགས་ཡོད་ཅིང་། དེ་ལ་བསྟུན་ནས་ཞང་ཞུང་འོལ་མོ་ལུང་རིང་ནི་སྟོད་ཕྱོགས་མངའ་རིས་སུ་ཡོད་པ་དང་། སྟག་གཟིག་འོལ་མོ་ལུང་རིང་ནི་ནུབ་ཕྱོགས་ཏ་ཟིག་སོགས་སུ་ཡོད་པར་བཞེད།[4]འོལ་མོ་ལུང་རིང་གི་མིང་གི་སྔོན་ལ་སྟག་གཟིག་དང་། གཤེན་ཡུལ། ཞང་ཞུང་། ཏ་ཟིག་སོགས་ཀྱི་ས་མིང་བསྣན་ཏེ། སྟག་གཟིག་འོལ་མོ་ལུང་རིང་དང་། གཤེན་ཡུལ་འོལ་མོ་ལུང་རིང་། ཞང་ཞུང་འོལ་མོ་ལུང་རིང་། ཏ་ཟིག་འོལ་མོ་ལུང་རིང་སོགས་སུ་བརྗོད་པའི་སྲོལ་འདི་ཕལ་ཆེར་བོན་ཆོས་ཕྱི་དར་སྐབས་ཀྱི་ཡིག་ཆ་《མདོ་འདུས་》དང་།《མདོ་གཟེར་མིག》 《མདོ་དྲི་མེད་གཟི་བརྗིད།》《རྩ་རྒྱུད་ཉི་ཟེར་སྒྲོན་མ་》སོགས་ལས་བྱུང་བར་སྙམ། དེ་དག་ལས་《མདོ་འདུས་》ནི་སྟོན་པ་གཤེན་རབ་ཀྱི་རྣམ་ཐར་བསྡུས་པ་ཞིག་ཡིན། དཔེ་གཞུང་དེའི་ལེའུ་20པ་དང་22པའི་ཁྲོད་དུ་ཞིང་མཆོག་འོལ་མོ་གླིང་གི་བཀོད་པ་ཆེད་དུ་བསྟན་པ་ལས་གཞན། ཕྱི་སྣོད་འཇིག་རྟེན་གྱི་ཆགས་རིམ་བཤད་པའི་སྐབས་སུ་སྟོན་པ་གཤེན་རབ་ཀྱི་འཁྲུངས་གནས་གཤེན་ཡུལ་འོལ་མོ་ལུང་རིང་ཡིན་ཚུལ་བཀོད་ཡོད་ཅིང་། གནས་དེ་རི་ནག་པོ་དགུ་འདས་པའི་ཕ་རོལ་དུ་ཡོད་པ་དང་། ཆུ་བོ་པཀྵུ་སིནྡྷུས་བཅད་ཡོད་པས་འཛམ་བུ་གླིང་ཞེས་པའི་མིང་ཡང་ཐོགས་ཚུལ་གསུངས་ཡོད།[5]ལྟ་བ་དེ་ནི་རྗེས་མའི་བན་དེའི་ལུགས་ཀྱི་ཆོས་འབྱུང་ཁྲོད་དུའང་གསལ་བར་མ་ཟད། སྟོན་པ་བཅོམ་ལྡན་འདས་ཀྱིས་ལུང་བསྟན་པ་དང་《མངོན་པ་མཛོད་》དུ་གསུངས་པའི་གངས་ཏི་སེ་ནི་སྟོད་ཕྱོགས་མངའ་རིས་སུ་གནས་པའི་གངས་ཏི་སེ་འདི་ཉིད་ཡིན་པར་ངོས་འཛིན་བྱས་ཡོད།《མདོ་འདུས་》ལས་ད་དུང་སྟོན་པ་གཤེན་རབ་ཀྱི་མཛད་འཕྲིན་འོལ་མོ་ལུང་རིང་དུ་ཤིན་ཏུ་རྒྱས་པར་བདུད་ཁྱབ་པ་ལག་རིང་ཕྲག་དོག་སྐྱེས་ཏེ་དོ་བསྡོས་ཚུལ་གྱི་སྐོར་ཡང་ཐེངས་དང་པོར་བྱུང་ཡོད་[6]ལ། འཛམ་གླིང་འོལ་མོ་གླིང་དང་། ནུབ་བྱང་འོལ་མོ་གླིང་། བྱང་ཕྱོགས་འོལ་མོ་ལུང་རིང་། དཀྱིལ་འཁོར་བཀྲ་གསལ་འོལ་མོ་གླིང་། སྟག་གཟིག་འོལ་མོ་ལུང་རིང་། བྱང་ནུབ་འོལ་མོ་ལུང་རིང་སོགས་དོན་གཅིག་མིང་གི་རྣམ་གྲངས་ལྟ་བུར་བསྟན་ཡོད། དེ་ནས་དུས་རབས་11པ་ཡས་མས་སུ་གཏེར་ནས་བཏོན་པར་བཤད་པའི་སྟོན་པའི་མཛད་མདོ་འབྲིང་བ་《མདོ་གཟེར་མིག་》[7]དང་། དུས་རབས་14པའི་སྨད་ཀྱི་སྤྲུལ་སྐུ་བློ་ལྡན་སྙིང་པོ་(1360-1406)ཡི་སྙན་རྒྱུད་དུ་གྲགས་པའི་སྟོན་པའི་མཛད་མདོ་རྒྱས་པ་《མདོ་དྲི་མེད་གཟི་བརྗིད་》[8]པོད་བཅུ་གཉིས་ཡོད་པ་དེར་ཡང་འོལ་མོ་ལུང་རིང་དང་གངས་ཏི་སེའི་མཆེད་ཁུངས་གཅིག་མཐུན་དུ་བཞེད། དེ་ནི་བོད་ཀྱི་ཡིག་ཆ་ལས་གནས་ཀྱི་དད་པ་དང་། གནས་གཅིག་ལྟེ་བར་འཛིན་པའི་བསམ་བློའི་རིག་གནས་བསྟན་པ་མང་ཤོས་སུ་ཆགས་ཡོད།《མདོ་དྲི་མེད་གཟི་བརྗིད་》དུ་“སོག་ཀ་འོལ་མོ་ལུང་རིང་”[9]ཞེས་པ་ནི་འཛམ་གླིང་སོག་ཁ་ཞེས་པའི་བརྗོད་ལུགས་དང་འབྲེལ་ནས་བྱུང་བར་སྙམ་ལ། འོལ་མོ་ལུང་རིང་དང་། ཆུ་བོ་བཞི་འདུས་ཀྱི་རྣམ་པ། མ་དྲོས་པའི་མཚོ་སོགས་ཀྱི་བཤད་ཚུལ་ནི་གངས་ཏི་སེའི་ཆགས་དབྱིབས་དང་འདྲ་བར་བཀོད་པ་ཙམ་དུ་ཟད། དེ་འབྲེལ་ཡིག་ཆའི་ཁྲོད་དུ་འོལ་མོ་ལུང་རིང་[10]དང་། འོལ་མོ་ལུང་རིངས།[11]འོལ་མོའི་གླིང་།[12]འོལ་གླིང་།[13]འོལ་ལུང་[14]བཅས་མིང་མི་འདྲ་བ་དུ་མ་བྱུང་བ་ལ་གོ་བ་སོ་སོ་བ་ལེན་རྒྱུ་ཡོད་ཀྱང་། དུས་ཕྱིས་ཀྱི་ཆོས་འབྱུང་སྨྲ་བ་དང་ལོ་རྒྱུས་སྨྲ་བ་མང་པོ་ཞིག་གིས་གོ་བ་གཅིག་ཏུ་བླངས་པས། དེ་ཕྱིན་ཆད་ནས་འོལ་མོ་ལུང་རིང་གནས་ངེས་མེད་དུ་གོ་འོས་ཚུལ་བྱུང་བར་མ་ཟད། གངས་ཏི་སེའི་ཉེ་རྒྱུད་ལས་འདས་ཏེ་འཇིག་རྟེན་འདིར་དངོས་སུ་ཡོད་མེད་མ་ངེས་པའི་གནས་ལྟ་བུར་ངོས་འཛིན་སྟངས་ཀྱང་བྱུང་བས། འོག་མིན་ས་བཅུའི་འོལ་མོའི་གླིང་[15]དང་། འོག་མིན་དག་པའི་འོལ་མོ་ལུང་རིང་།[16]འདུས་མ་བྱས་པའི་འོལ་མོ་ལུང་རིང་[17]སོགས་བྱུང་བ་དང་། ཞིང་ཁམས་འདི་ལ་ཕྱི་ནང་གསང་གསུམ་དུ་དབྱེ་སྲོལ་ཡང་བྱུང་[18]ཡོད། ཡིན་ན་ཡང་དུས་རབས་14པར་བྱུང་བའི་《སྲིད་པ་ལས་ཀྱི་གཏིང་བཟློག་གི་རྩ་རྒྱུད་ཉི་ཟེར་སྒྲོན་མ་》ལས་འོལ་མོ་ལུང་རིང་ནི་གངས་ཏི་སེའི་རྒྱུད་ཀྱི་ཡུལ་རྣམས་ལ་གོ་དགོས་ཚུལ་གསལ་པོར་བསྟན་ཡོད་པར་མ་ཟད། འོལ་མོ་ལུང་རིང་དང་འོལ་གླིང་ངམ་འོལ་མོ་གླིང་ཞེས་པ་སོ་སོ་ཡིན་ཚུལ་ནི་“སྔོན་སྟག་གཟིགས་གི་ཡུལ། དུས་གསུམ་སངས་རྒྱས་ཐམས་ཅད་འཁྲུངས་པའི་གནས། འོལ་མོ་ལུང་རིང་གི་ནུབ་ན། དཔག་ཚད་བརྒྱད་ཀྱི་དཀྱིལ་ན། འོལ་མོ་གླིང་ཆེན་ཞེས་བྱ་བ། གྲོང་ཁྱེར་འབུམ་ཕྲག་སྟོང་ཡོད་པའི་དབུས་ན།”[19]ཞེས་པ་ལས་གསལ། དེའི་ཕྱིར་འོལ་གླིང་ནི་དག་སྣང་གི་ཡུལ་དུ་གནས་པའི་གནས་མཆོག་ཅིག་ཏུ་གོ་བར་བྱས་ཤིང་། འོལ་མོ་ལུང་རིང་ནི་འཇིག་རྟེན་འདིར་དངོས་སུ་ཡོད་པའི་ཡུལ་ཞིག་ཏུ་གོ་བས་ན། འོལ་མོ་ལུང་རིང་གི་ལྷོ་ཕྱོགས་ན་རྒྱ་གར་གྱི་ཤམ་བྷ་ལ་དང་། བྱ་རྒོད་ཕུང་པོའི་རི། རྡོ་རྗེ་གདན་གྱི་གྲོང་ཁྱེར་ཡོད་པ་དང་། ནུབ་ཕྱོགས་སུ་ཨུ་རྒྱན་གྱི་ཡུལ། ཤར་ལྷོ་ན་རྒྱ་ནག་རི་བོ་རྩེ་ལྔ། ལྷོ་ན་མོན་གྱི་རྒྱལ་ཁམས། ཤར་ན་ཙ་རི་ཙ་ཀོང་། ལྷོ་ནུབ་ན་སྲིན་པོ་མུ་སྟེགས་གླིང་། བྱང་ནུབ་ན་མཁའ་འགྲོ་མའི་གླིང་། བྱང་ཕྱོགས་ན་སྟག་གཟིག་བོན་གྱི་ཡུལ། བྱང་ཤར་ན་ཁ་ཆེའི་ཡུལ་བཅས་ཡོད་ཚུལ་བསྟན་ཡོད་ལ། འོལ་མོ་ལུང་རིང་ཕར་ཟད་ཤར་ཕྱོགས་ཐད་ཀ་ན་མུན་པ་སྨག་ནག་འཁོར་བའི་གླིང་ཡོད་པ་དང་། ཡུལ་དེར་བདུད་རྗེ་ཁྱབ་པ་ལ་སོགས་བདུད་སྲིན་ལོག་པའི་ཞིང་གནས་ཡོད་པར་གསུངས།[20]དེ་ནི་བོད་ཀྱི་གནས་དད་བསམ་བློའི་རྣམ་པ་རྒྱ་སྐྱེད་བྱུང་བའི་སྣང་ཚུལ་ཙམ་དུ་ཟད། ཡང་དུས་རབས་14པ་ནས་18པའི་བར་གྱི་ཡིག་ཆ་མང་ཆེ་ཤོས་ཀྱིས་གོང་གི་མིང་བརྡ་གཉིས་གོ་བ་གཅིག་ཏུ་བྱས་ནས་སྐབས་འགར་འོལ་མོ་ལུང་རིང་ནི་བདེ་བ་ཅན་གྱི་ཞིང་ཁམས་ཞེས་པ་ལྟ་བུའི་དོན་དུ་གོ་བ་དང་། དེ་ནི་རིའི་རྒྱལ་པོ་རི་རབ་ཀྱི་ཕྱོགས་བཞི་མཚམས་བརྒྱད་ཀུན་ལ་ཡོད་པ་ལྟ་བུ་དང་། སྐབས་འགར་སྟོན་པའི་འཁྲུངས་ཡུལ་དང་ཞང་ཞུང་གི་ལྟེ་བ་ཡིན་པར་བརྗོད་ཡོད། ཡིན་ན་ཡང་“འོལ་མོ་ལུང་རིང་གི་ས་ཁམས་ཆགས་ཚུལ་གསལ་པོར་གླེངས་ཤིང་གནས་དེ་སྟོན་པ་གཤེན་རབ་དང་འབྲེལ་ནས་བརྗོད་པའི་ཡིག་ཆ་སྔ་ཤོས་ཕལ་ཆེར་《སྲིད་པ་སྤྱི་སྐོང་སྣང་སྲིད་སྤྱི་མདོས་》ཡིན་སྲིད་”[21]ཅིང་། ཡིག་རྙིང་དེ་ཉིད་ལས། “རི་རྒྱལ་ཏི་སེ་མདུན། །ཚོ་[མཚོ་]རྒྱལ་མ་ཕང་འགྲམ། །འོལ་ལུང་གཡུ་ཡི་མཁར། །”[22]ཞེས་པ་ནི་སྟོན་པ་གཤེན་རབ་ཀྱི་འཁྲུངས་ཡུལ་ཡིན་པར་མ་ཟད། གནས་དེ་གངས་ཏི་སེ་དང་འདབས་འབྲེལ་ནས་ཆགས་ཡོད་པ་གསལ་པོར་བསྟན་ཡོད། དེ་ལས་འོལ་ལུང་གཡུ་ཡི་མཁར་ཞེས་པ་དེ་འོལ་མོ་ལུང་རིང་ཡིན་[23]པར་གསལ་ན་ཡང་། ཏ་ཟིག་དང་སྟག་གཟིག གཤེན་ཡུལ་སོགས་འོལ་མོ་ལུང་རིང་གི་མདུན་དུ་སྦྱར་བའི་ས་མིང་གཅིག་ཀྱང་བྱུང་མེད་པ་ལ་གཞིགས་ན། མིང་དེ་དག་བྱུང་བའི་དུས་ཚོད་ཀྱང་དུས་རབས་10པའི་རྗེས་ཡིན་པ་གསལ། 《སྲིད་པ་སྤྱི་སྐོང་སྣང་སྲིད་སྤྱི་མདོས་》ནི་མ་མཐའ་ཡང་དུས་རབས་8པའི་སྐབས་ཀྱི་ཡིག་ཆ་ཡིན་[24]ཞིང་། དེ་ལས་བསྟན་པའི་འོལ་མོ་ལུང་རིང་གི་རྣམ་པ་ནི་ད་ཡོད་ཡིག་ཆ་རྣམས་ལས་སྔ་ཤོས་སུ་ངོས་འཛིན་ཆོག སྤ་བསྟན་རྒྱལ་བཟང་པོ་(དུས་རབས་15པ།)ཡིས་1477ལོར་བརྩམས་པའི་《བསྟན་པའི་རྣམ་བཤད་དར་རྒྱས་གསལ་བའི་སྒྲོན་མེ་》རུ་《མདོ་འདུས་》ལ་གཞི་བཅོལ་ཏེ། “གནས་ནི་སྤྱི་མིང་སྟག་གཟིག སྒོས་གནས་འོལ་མོ་ལུང་རིངས་ནི། ལྷོ་འཛམ་བུ་གླིང་གི་ནུབ་བྱང་།”[25]ཞེས་སྟག་གཟིག་ཏུ་ཡོད་པའི་འོལ་མོ་ལུང་རིང་གི་གནས་ངོས་བཟུང་བ་གངས་ཏི་སེ་དང་མཚོ་མ་པང་གི་རྒྱུད་དུ་གོ་བར་བསྟན་ཡོད་ཀྱང་། ཤར་རྫ་བཀྲ་ཤིས་རྒྱལ་མཚན་(1858-1934)གྱིས་ས་སྐྱ་པཎྜི་ཏ་ཀུན་དགའ་རྒྱལ་མཚན་(1182-1251)གྱི་《སྡོམ་གསུམ་རབ་དབྱེ་》ཡི་དགོངས་དོན་དང་བསྟུན་ནས། “ཡོན་ཏན་གྱི་དབུས་སྟག་གཟིག་ན་ཡོད་པའི་ཏི་སེ་དང་། ས་ཚིགས་ཀྱི་དབུས་བོད་ཀྱི་ཏི་སེ་”[26]ཞེས་ཏི་སེ་གཉིས་ལ་ངོས་འཛིན་གནང་བས། འོལ་མོ་ལུང་རིང་ལ་ཡང་དེ་ལྟ་བུའི་ངོས་འཛིན་གཉིས་ཡོད་པར་འཕོ་འགྱུར་བྱུང་བ་རེད། ཁྱུང་པོ་བློ་གྲོས་རྒྱལ་མཚན་(དུས་རབས་16པ།)གྱིས་1559ལོར་བརྩམས་པའི་《རྒྱལ་རབས་བོན་གྱི་འབྱུང་གནས་》སུ་གངས་ཏི་སེ་དང་མཚོ་མ་པང་དངོས་ནི་སྟག་གཟིག་འོལ་མོ་ལུང་རིང་དུ་ཡོད་པར་བཞེད་ཅིང་། གོང་དུ་གླེངས་པའི་འོལ་མོ་ལུང་རིང་ཞེས་པ་ཡུལ་གྱི་གོ་བ་དང་མཐུན་པའི་གནས་ཤིག་ལ་གོ་བར་བསྟན་ལ། སྟག་གཟིག་ཡུལ་གྱི་འོལ་མོ་ལུང་རིང་ནས་འབབ་པའི་ཆུ་བོ་ཆེན་པོ་བཞི་ཞེས་ས་ཁམས་ཀྱི་གནས་ངེས་ཅན་དུ་གོ་ཚུལ་གསུངས་ཡོད།[27]དེ་ལྟ་བུའི་ལྟ་བ་ཡིས་རིག་འཛིན་ཀུན་གྲོལ་གྲགས་པ་(1700-?)ཡི་《སངས་རྒྱས་བསྟན་པ་སྤྱི་ཡི་འབྱུང་ཁུངས་ཡིད་བཞིན་ནོར་བུའི་འདོད་པ་འཇོ་བའི་གཏེར་མཛོད་》སོགས་ལ་ཡང་ཤན་ཞུགས་ཡོད་པ་གསལ། ཡིན་ན་ཡང་དུས་ཕྱིས་ཀྱི་མཁས་པ་མང་པོ་ཞིག་གིས་སྟག་གཟིག་ནི་ནུབ་ཕྱོགས་ཏ་ཟིག་ཏུ་གོ་ཐབས་བྱས་པས། གངས་ཏི་སེ་ནས་འབབ་པའི་ཆུ་བོ་ཆེན་པོ་བཞི་ལས་གཞན་ཏ་ཟིག་ཏུའང་དེ་ལྟ་བུའི་ཆུ་བོ་ཆེན་པོ་བཞི་འབབ་ཚུལ་བརྗོད་ཡོད། ལྟ་བ་དེ་འདྲ་ས་སྐྱ་པཎ་ཆེན་གྱི་《སྡོམ་གསུམ་རབ་དབྱེ་》ལས་ཀྱང་བྱུང་འདུགཤར་རྫ་བཀྲ་ཤིས་རྒྱལ་མཚན་གྱིས་《ལེགས་བཤད་རིན་པོ་ཆེའི་གཏེར་མཛོད་》དུ་ཡུལ་དབུས་ཀྱི་ཆགས་ལུགས་བཤད་པའི་སྐབས་སུ། འོལ་མོ་ལུང་རིང་ནི་ཡོན་ཏན་གྱི་ཡུལ་དབུས་དང་ས་ཚིགས་ཀྱི་ཡུལ་དབུས་གཉིས་སུ་ཕྱེ་ནས།ཡོན་ཏན་གྱི་ཡུལ་དབུས་ནི་སྟག་གཟིག་འོལ་མོ་ལུང་རིང་དང་། ས་ཚིགས་ཀྱི་ཡུལ་དབུས་ནི་གངས་ཏི་སེ་དང་མཚོ་མ་ཕམ་གྱི་ས་ཁམས་རྣམས་ཡིན་ཚུལ་བསྒྲུབས་ཡོད་[28]པར་མ་ཟད།《ཞིང་སྨོན་རྣམ་གསུམ་》[29]དང་དེའི་རང་འགྲེལ་གྱི་དང་པོ་《སྤྲུལ་སྐུའི་སྨོན་ལམ་རྣམ་མཁྱེན་གྲོང་འཇུག་》ཏུ་འོལ་མོ་ལུང་རིང་གི་ས་དབྱིབས་དང་ཆགས་ཚུལ་གོང་དུ་བཤད་པ་ལྟར་གྱི་ཞིང་བཀོད་རྒྱས་པར་གསུངས་ཡོད་[30]པ་དང་།《ལོངས་སྐུའི་སྨོན་ལམ་ཐུགས་རྗེའི་ཉམས་ཐག་》ཏུ་བདེ་བ་ཅན་གྱི་ཞིང་ཁམས་ཀྱི་བཀོད་པ་བསྟན་ཡོད།[31]དེའི་ཕྱིར་དུས་ཕྱིས་སུ་མདོ་ཚིག་ལྟར་འོལ་མོ་ལུང་རིང་ལའང་འདུས་བྱས་ཀྱི་འོལ་མོ་ལུང་རིང་དང་འདུས་མ་བྱས་ཀྱི་འོལ་མོ་ལུང་རིང་གཉིས་ཡོད་པའི་བཤད་སྲོལ་བྱུང་ཞིང་། དེ་ལ་ཡང་མཁའ་སྤྱོད་དང་ས་སྤྱོད་གཉིས་ཡོད་པར་གྲུབ་སྟེ། མཁའ་སྤྱོད་ནི་རང་སྣང་དག་པའི་ངོར་སྣང་བ་ཙམ་ལས་གདོས་བཅས་སུ་གྲུབ་པ་མེད་ལ། ས་སྤྱོད་ནི་ས་གཞི་དང་འབྲེལ་ནས་ཡོད་ཚུལ་བཞེད།[32]ཤར་རྫ་བཀྲ་ཤིས་རྒྱལ་མཚན་གྱི་དངོས་སློབ་དབྲ་སྟོན་སྐལ་བཟང་བསྟན་པའི་རྒྱལ་མཚན་(1897-1959)གྱིས་ཡོན་ཏན་གྱི་ཡུལ་དབུས་དང་། ས་ཚིགས་ཀྱི་ཡུལ་དབུས། རྗེས་མཐུན་གྱི་ཡུལ་དབུས་བཅས་རིགས་གསུམ་དུ་བགོས་ནས་དབྱེ་ཞིབ་གནང་ཡོད་ལ།《སྲིད་པའི་མཛོད་ཕུགས་》ཀྱི་བཤད་རྒྱུན་དང་འབྲེལ་ནས་ཞང་ཞུང་འོལ་མོ་ལུང་རིང་དང་གངས་རི་མཚོ་གསུམ་སྟེ་གངས་ཏི་སེའི་ཉེ་གནས་ས་ཁུལ་གཉིས་གཅིག་མཐུན་དུ་གྲུབ་ཚུལ་བརྗོད་ཡོད།[33]གང་ལྟར་ཐོག་མའི་གནས་གང་རུང་ཞིག་ཏུ་འདོད་པའི་འོལ་མོ་ལུང་རིང་དེ་ཉིད་རིམ་གྱིས་དད་པ་དང་དག་སྣང་གི་ཡུལ་དུ་གནས་པའི་བདེ་བ་ཅན་གྱི་ཞིང་ཁམས་སམ་དག་པའི་ཞིང་ཁམས་ཤིག་ཏུ་བློས་བསླངས་བྱས་ཤིང་། སྲིད་པའི་གྲོལ་རབས་དང་སྣོད་བཅུད་ཀྱི་ཆགས་རིམ་བརྗོད་པའི་བཤད་པ་སྣ་ཚོགས་ལ་བསྟུན་ནས་འགྱུར་མེད་རྟག་བརྟན་གྱི་རྣམ་པ་ཞིག་ཏུ་བསྐྱར་བཞེངས་བྱས་པའི་ལུགས་ནི་ཕལ་ཆེར་དུས་ཕྱིས་ཙམ་གྱི་བཤད་པ་ཞིག་གམ་ལུགས་གཞན་གྱི་ཤན་ཞུགས་པ་ཡིན་སྲིད།འོལ་མོ་ལུང་རིང་གི་སྔོན་ལ་སྟག་གཟིག་ཅེས་པ་བསྣན་ཏེ་སྟག་གཟིག་འོལ་མོ་ལུང་རིང་ཞེས་པ་ཞིག་བྱུང་བ་ལས་སྟག་གཟིག་ནི་ཞང་ཞུང་གི་ཡུལ་བྱེ་བྲག་ཅིག་གམ། ཡང་ན་ནུབ་ཕྱོགས་ཏ་ཟིག་གི་ཡུལ་གང་རུང་ཞིག་ཏུ་ངོས་འཛིན་དགོས་པ་དང་། ཞང་ཞུང་གི་ས་ཁམས་ནི་གངས་ཏི་སེའི་ཉེ་རྒྱུད་ཙམ་མམ་དེ་ལས་ཀྱང་རྒྱ་ཆེ་བའི་ནུབ་ཕྱོགས་ཏ་ཟིག་ལ་སོགས་པའི་ཡུལ་ལ་སླེབས་ཡོད་ཚུལ་སོགས་བཤད་སྟངས་སྣ་ཚོགས་ཆགས་ཡོད་ཀྱང་། སྟག་གཟིག་འོལ་མོ་ལུང་རིང་ཞེས་པའི་མིང་འདི་《བསྒྲགས་པ་རིན་ཆེན་གླིང་གྲགས་》[34]སོགས་ལོ་རྒྱུས་ཡིག་ཚང་གལ་ཆེན་ཁག་ཅིག་[35]ཏུ་འབྱུང་བ་གཞིར་བྱས་ནས། སྟོན་པ་གཤེན་རབ་ཀྱི་འཁྲུངས་ཡུལ་དངོས་སྟག་གཟིག་འོལ་མོ་ལུང་རིང་ལ་བཞག་པ་དེས་སྟག་གཟིག་འོལ་མོ་ལུང་རིང་ནི་ཞང་ཞུང་གི་ལྟེ་བར་ཆགས་པའི་ཡུལ་གྲུ་བྱེ་བྲག་པ་ཞིག་གི་མིང་ཡིན་པར་བསྟན་ཡོད་ལ། དེ་ལས་སྟག་གཟིག་ནི་ཞང་ཞུང་གི་བྱེ་བྲག་ཅིག་དང་། འོལ་མོ་ལུང་རིང་ནི་སྟག་གཟིག་གི་བྱེ་བྲག་ཅིག་ཏུ་འདོད་པ་ལས། ནུབ་ཕྱོགས་ཏ་ཟིག་གི་ཡུལ་སོགས་སུ་གོ་ཐབས་མེད།ཐུབ་བསྟན་འཕེལ་རྒྱས་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་ཁྲོད་ཉན་ཐོས་སྡེ་པའི་དུས་སྐབས་སུ་ཁམས་གསུམ་གྱི་རྣམ་པ་ལ་བརྟེན་ནས་སྣོད་ཀྱི་འཇིག་རྟེན་བྱུང་རབས་བཤད་པ་དང་། ཐེག་ཆེན་པའི་ལུགས་སུ་“སྟོང་གསུམ་”གྱི་རྣམ་པ་ལས་སྣོད་ཀྱི་འཇིག་རྟེན་ཆགས་ལ། ནང་བཅུད་ཀྱི་སེམས་ཅན་ཆགས་རབས་སོགས་མདོ་སྡེ་སོ་སོར་ཁྱད་པར་ཡོད་མོད་ཀྱི། རྒྱ་གར་ནས་བྱང་དུ་རི་ནག་དགུ་འདས་པའི་མཚམས་སུ་རི་བོ་གངས་ཅན་ཞེས་བྱ་བ་ཡོད་ཅིང་། དེའི་བྱང་ན་རི་བོ་སྤོས་ངད་ལྡན་ཡོད་ལ། དེ་གཉིས་ཀྱི་བར་དུ་མཚོ་མ་དྲོས་པ་ཡོད་པ་དང་། མཚོ་དེའི་ཕྱོགས་བཞི་ན་ཁ་འབབ་ཀྱི་ཆུ་བཞི་ཡོད་ཅེས་པ་[36]སོགས་ནི་འོལ་མོ་ལུང་རིང་གི་བཤད་རྒྱུན་དང་ཤིན་ཏུ་ཉེ། དུང་དཀར་བློ་བཟང་འཕྲིན་ལས་(1927-1997)ལགས་ཀྱིས་གངས་རི་ཏི་སེ་ནི་ཡོངས་གྲགས་སུ་ཀརྨ་བཀའ་བརྒྱུད་དང་། འབྲི་གུང་བཀའ་བརྒྱུད། འབྲུག་པ་བཀའ་བརྒྱུད། དགེ་ལུགས་བཅས་ཀྱིས་སྟོན་པ་བཅོམ་ལྡན་འདས་ཀྱིས་ལུང་བསྟན་པ་དང་《མངོན་པ་མཛོད་》དུ་གསུངས་པའི་གངས་རི་ཏི་སེ་ཡིན་པར་གཅིག་གྱུར་གྱིས་ཞལ་གྱིས་བཞེས་ཀྱང་།《སྡོམ་གསུམ་རབ་དབྱེ་》ཡི་རྩ་བ་དང་། དེའི་རང་འགྲེལ་དུ་གངས་རི་ཏི་སེ་ནི་བཅོམ་ལྡན་འདས་ཀྱིས་མདོ་རྒྱུད་ནས་གསུངས་པ་དང་《མངོན་པ་མཛོད་》དུ་གསུངས་པའི་གངས་ཏི་སེ་མ་ཡིན་པར་གསུངས། དེ་ལ་དགག་ལན་གྱི་ཚུལ་དུ་ཞྭ་དམར་སྐུ་འཕྲེང་བཞི་པ་ཆོས་གྲགས་ཡེ་ཤེས་(1453-1524)ཀྱིས་《རི་བོ་གངས་ཅན་དང་མཚོ་མ་དྲོས་པ་ཆུ་བོ་བཞི་དང་བཅས་པ་གཏན་ལ་དབབ་པ་མཁས་པའི་རྣ་རྒྱན་》དང་། འབྲི་གུང་ཞབས་དྲུང་ཆོས་ཀྱི་གྲགས་པ་(1595-1659)ཡིས་《རྒོལ་ངན་འཇོམས་པའི་ལེགས་བཤད།》 འབྲུག་པ་སངས་རྒྱས་རྡོ་རྗེ་(དུས་རབས་16པ།)ཡིས་《གནས་གསུམ་གསལ་བྱེད་ལེགས་བཤད་ནོར་བུའི་མེ་ལོང་།》 འབྲི་གུང་རྡོ་རྗེ་འཛིན་པ་ངག་དབང་འཕྲིན་ལས་(འཁྲུངས་འདས་ལོ་ཚིགས་མི་གསལ།)ཀྱིས་《གནས་ཆེན་གངས་རི་མཚོ་གསུམ་ཆུ་བོ་བཞི་དང་བཅས་པ་གཏན་ལ་དབབ་པ་ལུང་དོན་སྣང་བར་བྱེད་པའི་མེ་ལོང་》རྣམས་མཛད་ནས་བོད་དུ་ཡོངས་སུ་གྲགས་པའི་གངས་རིན་པོ་ཆེ་འདི་ཉིད་གངས་རི་ཆེན་པོ་ཏི་སེ་དངོས་ཡིན་པ་དང་། ཁ་འབབ་ཀྱི་ཆུ་བོ་རྣམས་འབབ་པའི་ཆུ་འགོ་གང་དུ་ཡོད་པ། དེ་དག་བོད་ཀྱི་ས་གནས་གང་དང་གང་བརྒྱུད་ནས་འཛམ་གླིང་རྒྱལ་ཁབ་གང་གི་ས་ཆར་འབབ་པ་སོགས་གསལ་བཤད་ཞིབ་ཕྲ་མཛད་ཡོད་ཚུལ་གསུངས།[37]ཞྭ་དམར་ཆོས་གྲགས་ཡེ་ཤེས་ཀྱིས་1504ལོར་མཛད་པའི་《རི་བོ་གངས་ཅན་དང་མཚོ་མ་དྲོས་པ་ཆུ་བོ་བཞི་དང་བཅས་པ་གཏན་ལ་དབབ་པ་མཁས་པའི་རྣ་རྒྱན་》དུ་རི་གངས་ཅན་དེ་ཤཱཀྱའི་རིགས་རྣམས་ཀྱི་གནས་ཡུལ་ཀོ་ས་ལ་[38]ཞེས་པ་དང་ཐག་ཉེར་ཆགས་ཡོད་རབས་བྱུང་[39]ཞིང་། ལོ་ཆེན་རིན་ཆེན་བཟང་པོ་(958-1055)ཡིས་བསྒྱུར་བའི་《ཀོ་ས་ལའི་རྒྱན་》ནི་གནས་འདིར་བཞུགས་མྱོང་བའི་སློབ་དཔོན་ཤཱཀྱ་བཤེས་གཉེན་གྱིས་མཛད་པར་གསུངས་ལ། གནས་དེ་ནི་སྟོན་པ་ཤཱཀྱ་ཐུབ་པའི་བཞུགས་གནས་ཁག་བཞིར་གྲགས་པའི་ས་ཡིན་པར་མ་ཟད། གནས་བརྟན་བཅུ་དྲུག་གི་བཞུགས་གནས་གལ་ཆེན་ཞིག་ཀྱང་ཡིན་པས། གངས་ཏི་སེ་གནས་བརྟན་གྱི་བཞུགས་གནས་སུ་ངོས་འཛིན་པའི་ཐོག་མ་འདི་ནས་བྱུང་བར་ངེས། དེའི་ཕྱིར་ས་པཎ་གྱིས་《མངོན་པ་མཛོད་》སོགས་ནས་གསུངས་པའི་ཀེེ་ལ་ཤ་ཞེས་པ་དང་རི་བོ་གངས་ཅན་གཉིས་མི་མཐུན་ཚུལ་བརྗོད་པ་[40]ལ། ཞྭ་དམར་ཆོས་གྲགས་ཡེ་ཤེས་ཀྱིས་གོང་གི་ལུང་ཚིག་དེ་ནི་ས་ཁྱད་ཀྱི་དབང་གིས་ཐག་ཉེ་རིང་ཡོད་པ་གཞིར་བྱས་ནས་དབྱེ་བ་ཡིན་ཚུལ་གསུངས་ཏེ་དགག་གཞག་མཛད་འདུག[41]འབྲི་གུང་ཞབས་དྲུང་ཆོས་ཀྱི་གྲགས་པའི་《རྒོལ་ངན་འཇོམས་པའི་ལེགས་བཤད་ལུང་རིགས་སྨྲ་བའི་མགུལ་རྒྱན་》དང་། དཔལ་འབྲུག་པ་སངས་རྒྱས་རྡོ་རྗེའི་《གནས་གསུམ་གསལ་བྱེད་ལེགས་བཤད་ནོར་བུའི་མེ་ལོང་།》གངས་རི་བ་དོན་བརྒྱུད་བསྟན་འཛིན་གྱི་《གནས་ཆེན་ཏི་སེ་དང་མ་ཕམ་པའི་གནས་ཡིག》རྡོར་འཛིན་བཤད་སྒྲུབ་རབ་འཕེལ་དང་ངག་དབང་བསོད་ནམས་ཀྱི་《གངས་མཚོའི་དཀར་ཆག་》སོགས་དགག་གཞག་གི་ཡིག་ཆ་ཡོད་པ་རྣམས་ད་དུང་ཞིབ་ཀློག་བྱེད་སྐལ་མ་ལྡན། དེ་རྗེས་སུ་འབྲི་གུང་རྡོ་རྗེ་འཛིན་པ་ངག་དབང་འཕྲིན་ལས་ཀྱིས་《གནས་ཆེན་གངས་རི་མཚོ་གསུམ་ཆུ་བོ་བཞི་དང་བཅས་པ་གཏན་ལ་དབབ་པ་ལུང་དོན་སྣང་བར་བྱེད་པའི་མེ་ལོང་》མཛད་པ་དང་། འབྲི་གུང་གདན་རབས་སོ་བཞི་པ་ཆུང་ཚང་དཀོན་མཆོག་བསྟན་འཛིན་ཆོས་ཀྱི་བློ་གྲོས་ཀྱིས་1896ལོར་ལ་དྭགས་བྱང་ཐང་ཁུལ་བཀག་གཞུང་རྡོ་ར་རུ་《གངས་རི་ཆེན་པོ་ཏི་སེ་དང་མཚོ་ཆེན་མ་དྲོས་པ་བཅས་ཀྱི་སྔོན་བྱུང་ལོ་རྒྱུས་མདོར་བསྡུས་སུ་བརྗོད་པའི་རབ་བྱེད་ཤེལ་དཀར་མེ་ལོང་》མཛད་དེ་ཏེ་ཀེེ་ལ་ཤ་ཞེས་པ་དང་གངས་ཏི་སེ་གཅིག་མཐུན་ཡིན་ཚུལ་གླེངས་ཡོད།མདོར་ན། གངས་ཏི་སེ་ལྟེ་བར་བྱས་པའི་ཡུལ་ཆེན་པོ་དེ་ཞང་ཞུང་གི་ལྟེ་བ་ཡིན་མིན་དང་། གནས་མཆོག་འོལ་མོ་ལུང་རིང་ཡིན་མིན་གྱི་བཤད་ཚུལ་སྣ་ཚོགས་པ་གཡུང་དྲུང་བོན་གྱི་གླེགས་བམ་ཁག་ལས་བྱུང་ཞིང་། འོལ་མོ་ལུང་རིང་མདོ་དབུས་མཐོ་སྒང་དུ་དངོས་སུ་ཡོད་མེད་དང་། དེ་ལ་ཡོན་ཏན་གྱི་ཡུལ་དང་ས་ཚིགས་ཀྱི་ཡུལ་སོགས་དབྱེ་སྟངས་བྱུང་ལུགས་རྣམས་ལོ་རྒྱུས་ཀྱི་འཕེལ་རིམ་དང་བསྟུན་ནས་ཡིག་ཆ་གུང་བསྒྲིགས་ཏེ་དཔྱད་ན་ཅུང་ཟད་གསལ་བར་འགྱུར་ངེས་ལ། དེ་བཞིན་ཀེེ་ལ་ཤ་ཞེས་པ་ནི་གངས་ཏི་སེ་ཡིན་མིན་གྱི་རྩོད་པ་དེ་ཐུབ་པའི་བསྟན་པ་འཛིན་མཁན་རྣམས་ཀྱི་ཁྲོད་དུ་ངོས་འཛིན་བྱུང་ཞིང་། དེ་ནི་མདོར་དེད་ན་དག་པའི་གནས་ཁྱད་པར་བ་དེ་གང་དུ་ཡོད་མེད་ལ་རྩོད་པ་བྱས་པའི་རྣམ་པ་ཙམ་དུ་ཟད། བོད་ཀྱི་མཁས་པ་སྔ་མ་རྣམས་ལ་སྲིད་པའི་ལྟེ་བ་གང་ཡིན་མིན་གྱི་བསམ་བློ་བྱུང་ཡོད་པར་ངེས་ཀྱང་། རིམ་གྱིས་སྟོན་པའི་འཁྲུངས་གནས་དང་དད་པའི་ལྟེ་གནས་སུ་ངོས་འཛིན་པའི་བསམ་བློ་བྱུང་བ་ལས་ངོས་འཛིན་ཚུལ་ཡང་སྣ་ཚོགས་པར་གྱེས་པར་མངོན་ལ། དེ་ཡིས་བོད་ཀྱི་གདོད་མའི་གནས་དད་བསམ་བློའི་རྣམ་པ་དེ་རྒྱ་ཆེར་དར་བའི་རྣམ་པ་མཚོན་ཡོད།![]()
ད་ཡོད་ཡིག་ཆ་ལྟར་ན། ཏི་སེ་ཞེས་པའི་མིང་བྱུང་སྔ་ཤོས་ནི་ཕལ་ཆེར་《ཏུན་ཧོང་ཡིག་རྙིང་》ཡིན་སྲིད་ཅིང་། དེ་ལས་“ལྡེ་བླ་གུང་རྒྱལ་ནི་ཏི་ཙེ་གངས་རུམ་དུ་”[42]ཞེས་པ་དང་། “ཏི་སེ་ནི་གངས་དྲུང་ནས། །”[43]ཞེས་པར་གཞིགས་ན། ཏི་སེ་དང་གངས་གཉིས་ཀྱི་མིང་སོ་སོར་བྱུང་བ་ལས་སྔ་མོའི་དུས་སུ་ཏི་སེ་ནི་ཁྱད་གཞི་དང་གངས་ནི་ཁྱད་ཆོས་ཡིན་པ་དང་། ཁྱད་གཞི་དང་ཁྱད་ཆོས་མཉམ་དུ་བསྲེས་པའི་མིང་གངས་ཏི་སེ་ཞེས་པའི་འབོད་སྟངས་འདི་དུས་ཕྱིས་སུ་གྲུབ་པ་གསལ། ཐ་སྙད་ཀྱི་འབྱུང་ཁུངས་ལྟར་ན། ཏི་སེ་ཞེས་པའི་མིང་འདི་འདོད་རྒྱལ་གྱི་མིང་ཞིག་དང་ཡང་ན་རྗེས་གྲུབ་ཀྱི་མིང་དང་། སྔ་རབས་ཀྱི་ལེགས་སྦྱར་སྐད་དང་ཡང་ན་ཞང་ཞུང་སྐད་གང་ཡིན་པ་ལ་རིག་གཞུང་སྨྲ་བ་ཚོར་འདོད་ཚུལ་སྣ་ཚོགས་ཡོད་པ་ལས། “ཏི་སེ་ནི་བོད་ཀྱི་སྐད་མ་ཡིན་ལ། ལེགས་སྦྱར་སྐད་ཀྱང་མ་ཡིན་པར་དེ་ནི་ཞང་ཞུང་སྐད་ཡིན་”[44]པ་དེ་ཟུར་དུ་གོ་བར་བྱས་ཡོད།《ཏུན་ཧོང་ཡིག་རྙིང་》དུ་གངས་རིན་པོ་ཆེའི་མིང་གི་འབྲི་སྟངས་ལ་ཏི་ཙེ་དང་ཏི་སེ་ཞེས་འབྲི་ལུགས་གཉིས་བྱུང་ཞིང་། དེའི་གོ་དོན་མངའ་རིས་སྟོད་ཀྱི་ཁུ་ནུ་སོགས་ཀྱི་སྐད་དུ་ཏི་ནི་ཆུ་དང་སེ་ནི་ལྷ་ལ་འཇུག་པས། ཏི་སེ་ནི་ཆུ་ལྷ་ཞེས་པའི་དོན་ཡིན་པར་བཞེད་[45]ལ། དངོས་དོན་ལ་ཡང་བོད་མི་རྣམས་ཀྱིས་ཏི་སེ་ནི་འཛམ་གླིང་ཆུ་བོ་ཀུན་གྱི་འབྱུང་ཡུལ་དང་ལྷ་ཡིས་གནང་བའི་གཙང་ཆབ་ཀྱི་འགོ་ཁུངས་ཏེ་ལྷའི་བཞུགས་གནས་སུ་ངོས་འཛིན་པའི་ལོ་རྒྱུས་ཤིན་ཏུ་རིང་། སེ་ཞེས་པ་ནི་གློ་བོ་དང་། དོལ་པོ། ཁུ་ནུ། གར་ཞྭ་[46]སོགས་ཀྱི་ཡུལ་སྐད་ཁྲོད་ད་ལྟའི་བར་ལྷ་ཡི་དོན་དུ་འཇུག་པ་དང་། དེ་ལ་“ཙེ་”དང་། “གསས།” “བསེ།” “སད།” “བསེན་”[47]སོགས་འབྲི་ལུགས་མི་འདྲ་བ་ཡོད་ཀྱང་། དོན་དུ་ལྷ་ལ་གོ་བར་མ་ཟད། ཆོས་འཁོར་ཚང་གིས་སྲོང་བཙན་གྱི་སྲིང་མོ་སད་མར་ཀར་གྱི་མཚན་ལས་“སད་”ནི་ལྷ་དང་། “མར་”ནི་གསེར་དང་། “ཀར་”ནི་འོད་ལ་འཇུག་པས། ལྷ་མོ་གསེར་འོད་ཅེས་པའི་དོན་ཡིན་[48]ཞེས་གསུངས་པ་ལ་ཡང་རྒྱུ་མཚན་ཆེ། ཡིག་ཆ་ཁ་ཤས་སུ་གངས་ཏི་སེ་ནི་དང་པོ་སྲིད་པའི་རྒྱུ་ལས་འཇིག་རྟེན་གྱི་ཁམས་ཆེན་པོར་རིམ་གྱིས་ཆགས་པར་བསྟན་ཡོད་ཅིང་། དེ་ནི་གངས་ཏི་སེ་ལ་ས་ཆ་དང་ཡུལ་ལུང་སོ་སོར་ངོས་འཛིན་སྟངས་དང་འབོད་སྟངས་སྣ་ཚོགས་སུ་འཕོ་འགྱུར་བྱུང་ཡོད་པ་ལས་ཤེས་ཏེ། རེའུ་མིག་ཏུ་བཀོད་ན་གཤམ་ལྟར།![]()
གོང་གི་འབོད་མིང་དེ་དག་དུས་མཚམས་གང་ཞིག་གི་འབོད་སྟངས་ཡིན་མིན་ཐད་ནས་ད་ཡོད་ཡིག་ཆ་ཁོ་ནར་བརྟེན་ནས་གླེང་ཐབས་བྲལ་ན་ཡང་། བོད་སྐད་ཀྱི་གོ་བ་དང་མཐུན་པའི་འབོད་སྟངས་དེ་དག་གི་ཁྲོད་དུ་ལྷ་དང་། ཆུ། རི་སོགས་ཀྱི་གོ་དོན་ཀུན་ལ་ཁྱབ་ཡོད་པར་མ་ཟད། ཐ་ན་ས་བདག་ཀླུ་གཉན་གྱི་གོ་དོན་འདི་དག་ཀྱང་གོང་དུ་གླེངས་ཟིན་པའི་སྲིད་པའི་ཆགས་རིམ་དང་འབྲེལ་ལ། རི་དང་ཆུའི་བྱུང་རབས་དང་འབྲེལ་བའི་གནས་དད་རིག་གནས་སུ་ཡང་འདུས་ཡོད། མར་པ་ལོ་ཙཱ་བ་ཆོས་ཀྱི་བློ་གྲོས་(1012-1097)ཀྱིས་རྗེ་བཙུན་མི་ལ་རས་པ་(1040-1123)ལ་“གངས་ཏི་སེ་སངས་རྒྱས་ཀྱིས་ལུང་བསྟན་པའི་རི་བོ་གངས་ཅན་ཡིན་པས་དེ་ལ་སྒོམས་ཤིག”[49]ཅེས་གསུངས་པ་དང་། རྗེ་བཙུན་མི་ལ་རས་པས་ཀྱང་། “གངས་དཀར་ཏི་སེ་སྐད་པ་དེ། །སྔོན་བཅོམ་ལྡན་འདས་ཀྱིས་ལུང་བསྟན་པའི། །རི་བོ་གངས་ཅན་བྱ་བ་ཡིན། །”[50]ཞེས་པར་གཞིགས་ན། གངས་ཏི་སེ་ལ་རི་བོ་གངས་ཅན་ཞེས་པའི་འབོད་སྲོལ་ཡོད་ཅིང་། ལུགས་དེ་ནི་དཀར་རུ་རྟོགས་ལྡན་གྲུབ་དབང་བསྟན་འཛིན་རིན་ཆེན་(1801-?)གྱིས་ཕྱོགས་བསྡུ་བྱས་པ་རུའང་གསལ། གངས་ཏི་སེའི་གནས་དད་རིག་གནས་དེ་ཡ་གླིང་ལྷོ་རྒྱུད་ཀྱི་མིའི་བསམ་པའི་ཁྲོད་དུ་རྒྱ་ཆེར་འཕེལ་རྒྱས་སོང་རྗེས། ཆོས་ལུགས་ཀྱི་རྣམ་པ་སོ་སོ་དང་ཆོས་བརྒྱུད་གྲུབ་མཐའ་སོ་སོའི་ཁྱབ་ཁོངས་སུ་དེའི་གནས་ཡུལ་དང་མཚོན་དོན་གྱི་ངོས་འཛིན་ལ་ཁྱད་པར་ཆེན་པོ་བྱུང་སྟེ། ཕྱོགས་སོ་སོའི་མི་རྣམས་ཀྱིས་རང་རང་གི་གླེང་ཕྱོགས་དང་མཐུན་པའི་ཕྱག་སྐོར་མཆོད་འབུལ་བྱེད་སྲོལ་སྣ་ཚོགས་སུ་གྱུར་ཡོད། བོན་གྱི་ཡིག་ཆའི་དགོངས་དོན་ལྟར་ན། གངས་ཏི་སེའི་གནས་དད་རིག་གནས་ནི་ཡ་ཐོག་སྲིད་པ་རྒྱུད་ཀྱི་བོན་དར་ཆེ་བའི་དུས་རིམ་དང་སྟོན་པ་གཤེན་རབ་མི་བོ་ཆེའི་བསྟན་པ་མ་དར་བའི་གོང་དུ་ངོས་བཟུང་ཡོད་པར་མ་ཟད།འོལ་མོ་ལུང་རིང་གི་ངོས་འཛིན་དང་འཇིག་རྟེན་གྱི་ཆགས་རིམ་དང་འབྲེལ་ཏེ། གངས་ཏི་སེ་ནི་འཇིག་རྟེན་མི་ཡུལ་གྱི་ལྟེ་བ་ཡིན་པར་ངོས་འཛིན་བྱས་ཡོད། བོན་གྱི་སྲིད་པའི་ཆགས་རིམ་གྱི་ལྟ་བའི་ཁྲོད། སྟེང་ཕྱོགས་ནི་ལྷ་ཡུལ་དང་། བར་རིམ་ནི་འཇིག་རྟེན་མི་ཡུལ། འོག་ཕྱོགས་ནི་ཀླུ་ཡུལ་དུ་ངོས་བཟུང་ཡོད་ཅིང་། སྟེང་ལྷ་ཡུལ་དང་བར་མི་ཡུལ་ལ་ཡང་རིམ་པ་དགུ་རེ་ཡོད། དེའི་ནང་གི་སྟེང་ལྷ་ཡུལ་གྱི་རིམ་པ་དགུ་པོ་རྗེས་སུ་རིམ་པ་བཅུ་གསུམ་དུ་འཕར་ན་ཡང་། བར་མི་ཡུལ་གྱི་སའི་རིམ་པ་དགུའི་ངོས་འཛིན་ལ་འགྱུར་བ་བྱུང་མེད་པར་གངས་ཏི་སེའི་ཆགས་རིམ་ཡང་གཡུང་དྲུང་དགུ་བརྩེགས་ཀྱི་རི་བོ་ཞིག་གི་རྣམ་པར་འབྲི་བཞེངས་བྱས་པ་དེ་ནི་ཕྱིས་ཀྱི་འོལ་མོ་ལུང་རིང་གི་ཞིང་བཀོད་ཀྱི་རྣམ་པ་མཚོན་པའི་ཞལ་ཐང་དེར་བཀོད་པའི་མ་དཔེ་ཡིན་ཏེ། དེ་ནི་ཏག་ཏག་བོད་ཀྱི་གནས་དད་རིག་གནས་ཀྱི་ཐོག་མའི་དུས་རིམ་རེད་འདོད།བོན་པོ་རྣམས་ཀྱི་ངོས་འཛིན་ལྟར་ན། སྔ་དུས་སུ་སྟོན་པ་གཤེན་རབ་མི་བོ་ཆེས་གངས་ཏི་སེར་ཞབས་ཀྱིས་བཅགས་ཏེ་བྱིན་གྱིས་བརླབས་མྱོང་[51]བར་མ་ཟད། ཡུལ་འདི་ནི་ལྷོ་འཛམ་བུ་གླིང་གི་ལྟེ་བ་དང། ཆུ་བོ་ཆེན་པོ་བཞི་འདུས་ཀྱི་མགོ་བོ། ཡུལ་ཆེན་བཅོ་བརྒྱད་ཀྱི་སྙིང་པོ། ཞང་ཞུང་བོན་གྱི་བླ་རི་ཡིན་ཞེས་བྱུང་ཡོད་[52]ལ། ཡི་དམ་མགོན་པོ་རྣམ་གསུམ་གྱི་གནས་རི་དང་། ཞང་ཞུང་ཨ་ནུ་ཕྲག་ཐག་སོགས་གྲུབ་ཆེན་རྟོགས་ལྡན་པ་རྣམས་ཀྱི་སྒྲུབ་གནས་ཏེ། བོན་གྱི་འདུ་གནས་སོ་བདུན་གྱི་ཐོག་མ་ཡང་གངས་རིའི་གནས་འདི་ལ་ངོས་འཛིན་བྱས་ཡོད་པས། སྲིད་པའི་བྱུང་རབས་ཁྲོད་ཀྱི་གཡུང་དྲུང་དགུ་བརྩེགས་ཀྱི་རི་བོ་ཞེས་པ་ཡང་གནས་འདི་ཡིན་པར་བཞེད།[53]དེའི་ཕྱིར་སྔ་རབས་བོན་གྱི་ལོ་རྒྱུས་སྟེང་གི་སྲིད་པ་ཡ་ཐོག་གི་ལྷ་ཚོགས་གཤེན་ལྷ་འོད་དཀར་དང། སྲིད་པ་སངས་པོ་འབུམ་ཁྲི། གནམ་ཕྱི་གུང་རྒྱལ། ཨ་ཏི་མུ་ཝེར། ལྷ་ཆེན་ཀུ་བྱི་མང་ཀེ། མེ་རི་དང་དབལ་ཆེན་གེ་ཁོད་སོགས་ཀྱི་བྱུང་རབས་རྣམས་ཀྱང་གངས་ཏི་སེ་དང་འབྲེལ་ཡོད་པར་མ་ཟད། དེ་དག་གི་བྱུང་རབས་ནི་བོད་ཀྱི་གནས་བདག་ལ་དད་མོས་བྱེད་པའི་བསམ་བློ་ལས་བྱུང་བའི་ཡབ་མེས་ཀྱི་མཆེད་ཁུངས་དང་འབྲེལ་བ་ངེས་ཅན་ཞིག་གྲུབ་ཡོད་པ་ལས་སྔ་རབས་ཀྱི་དད་པའི་འཕོ་འགྱུར་ཡང་ཤེས་ཐུབ།ལྡེའུ་ཇོ་སྲས་(1163-?)ཀྱིས་མཛད་པའི་《ཆོས་འབྱུང་ཆེན་མོ་བསྟན་པའི་རྒྱལ་མཚན་》དུ་རྒྱལ་པོ་སྲོང་བཙན་སྒམ་པོའི་མཛད་རྗེས་གླེང་སྐབས། “གངས་རི་ཏི་སི་མཐོང་ན་རི་ཐམས་ཅད་ལ་གནོད་ཀྱིས་དོགས་ནས། གངས་རི་ཏི་སེ་མི་མཐོང་པའི་ཆེད་དུ་འཕྲ་དུམ་གྱི་ལྷ་ཁང་།”[54]ཞེས་པར་གཞིགས་ན། རྒྱལ་པོ་སྲོང་བཙན་སྒམ་པོས་ཞང་ཞུང་བཅོམ་པའམ་ཞང་ཞུང་དང་འགལ་ཟླར་ཆགས་པའི་རྗེས་ཀྱི་བར་སྐབས་ཤིག་ཏུ་གངས་ཏི་སེའི་གནས་དད་རིག་གནས་ལ་བཀག་འགོག་བྱས་པའི་ཟོལ་མཐོང་ཐུབ་མོད། རིག་གནས་དེའི་འཕོ་འགྱུར་ལ་བཙན་པོའི་ཆབ་སྲིད་ཀྱིས་ཀྱང་བཀག་འགོག་མཐའ་གཅིག་ཏུ་བྱེད་ཐུབ་མེད། ལྷག་པར་དུ་འཕྲ་དུམ་གྱི་ལྷ་ཁང་ཞེས་པ་ནི་རྒྱལ་པོ་སྲོང་བཙན་སྒམ་པོས་བཞེངས་པར་གྲགས་པའི་མཐའ་འདུལ་ཡང་འདུལ་གྱི་ལྷ་ཁང་བཅུ་གཉིས་ཁྲོད་ཀྱི་འཕྲ་དུམ་རྩེའི་ལྷ་ཁང་ཡིན་སྲིད་ཅིང་། དེ་དག་ནི་སྔར་རྒྱལ་པོ་སྲོང་བཙན་སྒམ་པོའི་སྐབས་སུ་བོད་ཀྱིས་ས་དཔྱད་བྱས་པ་ལས་སྲིན་མོ་གན་རྐྱལ་དུ་ཉལ་བའི་རྣམ་པ་གནོན་ཆེད་དུ་བཞེངས་པར་གྲགས་པ་ལས་དེའི་ཡར་སྔོན་གྱི་ཆོས་ལུགས་དད་མོས་གང་རུང་ཞིག་ལ་དམིགས་པའི་བཤད་རྒྱུན་ནི་ཆེར་མ་མཐོང། སྲོང་བཙན་གྱིས་མང་ཡུལ་དུ་བྱམས་སྤྲིན་ལྷ་ཁང་བཞེངས་པར་གྲགས་པ་[55]ལྟར་ན། སྐབས་དེའི་ཞང་ཞུང་དང་ཐུ་བྷོད་གཉིས་ཀྱི་འབྲེལ་ཟམ་ཉག་གཅིག་མང་ཡུལ་ཕྱོགས་སུ་ཡོད་པ་གསལ་ཡང་། དེ་དང་འབྲེལ་བའི་གངས་ཏི་སེའི་བཤད་སྲོལ་ནི་ད་དུང་གསལ་པོར་བརྗོད་ཐབས་བྲལ།བཙན་པོའི་རྒྱལ་རབས་ཐོར་ཞིག་ཏུ་གྱུར་པ་དང་། ཞང་ཞུང་ཤེས་རིག་གི་རྣམ་པ་སྟོད་ཕྱོགས་སུ་ཉམས་ཉེས་ཚབས་ཆེན་ཐེབས་པའི་དུས་སུ་སྟོན་པ་བཅོམ་ལྡན་འདས་ཀྱི་རིང་ལུགས་འཁྲུལ་མེད་ཡིན་པར་སྨྲ་མཁན་གྱི་ཨར་ཚོ་བན་དེ་བཅོ་བརྒྱད་དང་། པཎྜི་ཏ་ཤམ་ཐབས་སྔོན་པོ། ཨཱ་ཙ་ར་དམར་པོ་སོགས་གཙོ་བྱས་པའི་སྔགས་པ་ཁག་ཅིག་གིས་སྔགས་ལོག་སྣ་ཚོགས་སྤེལ་བ་འགོག་ཆེད་དུ། ལོ་ཆེན་རིན་ཆེན་བཟང་པོ་དང་། མངའ་རིས་ཀྱི་རྒྱལ་པོ་ལྷ་བཙུན་བྱང་ཆུབ་འོད་སོགས་ཀྱིས་ཇོ་བོ་རྗེ་དཔལ་ལྡན་ཨ་ཏི་ཤ་(982-1054)གུ་གེར་གདན་དྲངས་པའི་དུས་ཏི་སེའི་མདུན་བར་ཁའི་ཐང་དུ་ཕེབས་སྐབས། ཇོ་བོའི་ཞལ་ནས་“ཏི་སེའི་གངས་ནས་གནས་བརྟན་རྣམས་གདུགས་ཚོད་ཀྱིས་གཎྜི་བརྡུངས་བྱུང་། རང་རེ་ཡང་གུང་གི་དྲོ་གྱིས་ཤིག་”[56]ཅེས་གསུངས་པ་སོགས་ལས། བཀའ་གདམས་རྙིང་མའི་ལུགས་སུ་གངས་ཏི་སེ་འདི་ཉིད་གནས་བརྟན་པ་རྣམས་ཀྱི་སྒྲུབ་གནས་རྩ་ཆེན་ཞིག་ཏུ་ངོས་འཛིན་བྱེད་པའི་རྣམ་པར་འཕོ་འགྱུར་བྱུང་ཡོད་པ་རྟོགས།ཇོ་བོ་རྗེ་མངའ་རིས་སུ་མ་ཕེབས་པའི་སྔོན་རོལ་ནས་ཤཱཀྱའི་རྗེས་འཇུག་པ་རྣམས་ཀྱིས་གངས་ཏི་སེར་དད་པ་བྱེད་པ་ནི་མངོན་གསལ་ཡིན་ཡང་། དེའི་ཡར་སྔོན་གྱི་བྱུང་རབས་ཅི་ཡིན་མི་གསལ། ཡིག་ཚང་ཁོ་ནའི་དགོངས་དོན་ལྟར་ན།《མདོ་སྡེ་ཕལ་མོ་ཆེ་》དང་《དྲན་པ་ཉེ་བར་གཞག་པའི་མདོ་》སོགས་སུ་གངས་ཏི་སེའི་དད་མོས་འདི་དང་པོ་རྩོད་ལྡན་གྱི་དུས་སུ་ལྷ་དབང་ཕྱུག་ཆེན་པོའི་སྤྲུལ་པ་དྲག་པོ་འཇིགས་བྱེད་ཆེན་པོ་ཞེས་བྱ་བ་དང་། དེའི་ཆུང་མ་དུས་མཚན་མ་གཉིས་འཛམ་བུ་གླིང་གི་ཡུལ་དབུས་སུ་བཞུགས་པའི་གཏམ་རྒྱུད་དང་འབྲེལ་ནས་བྱུང་ཞིང་།[57]དེ་དག་ནི་《དཔལ་འཁོར་ལོ་སྡོམ་པའི་རྒྱུད་》ནས་བྱུང་བའི་ལོངས་སྐུའི་བྱིན་གྱིས་བརླབས་པའི་ཚུལ་དུ་སྨྲ་ན་ཡང་། བསྐལ་པ་རྩོད་ལྡན་གྱི་དུས་ནས་སྨྲ་བ་དེས་ནི་ཤིན་ཏུ་སྔ་བའི་ལོ་རྒྱུས་བསྟན་པ་ཡིན། རྗེ་བཙུན་མི་ལ་རས་པ་1093ལོར་སྤུ་ཧྲེང་བརྒྱུད་ནས་གངས་ཏི་སེར་ཕེབས་ཡོད་ཅིང་། དེར་ཕེབས་དོན་ནི་ཁོང་གི་བླ་མ་ལྷོ་བྲག་པ་མར་པ་ལོ་ཙཱ་པ་ཆོས་ཀྱི་བློ་གྲོས་ཀྱི་བཀའ་དགོངས་བཞིན་གངས་ཏི་སེར་སྒོམ་སྒྲུབ་ཏུ་བྱོན་པ་ཡིན་པ་དང་། སྐབས་དེར་གནས་དེའི་གཞི་བདག་རྣམས་ཀྱིས་བསུ་བ་བྱས་པར་མ་ཟད། ཕྱག་དང་མཆོད་པ་ཕུལ་ནས་གངས་ཏི་སེ་དང་མཚོ་མ་པང་གཉིས་མི་ལའི་སློབ་བརྒྱུད་ཀྱི་སྒོམ་འཛིན་པ་རྣམས་ལ་སྒྲུབ་གནས་སུ་ཕུལ་བར་གྲགས། མི་ལ་རས་པས་མར་པ་བླ་མ་རུ་བསྟེན་ནས་ལོ་མང་པོར་དཀའ་བ་སྤྱད་ཅིང་། གསང་སྔགས་རྡོ་རྗེ་ཐེག་པའི་རྒྱུད་སྡེ་རབ་འབྱམས་མ་ལུས་པའི་གདམས་པ་རྫོགས་པར་ཞུས་རྗེས་ཕྱིར་རང་ཡུལ་དུ་ལོག་ཁར་བླ་མས་“སྒྲུབ་པ་མ་ནུས་ན་མི་ཚེ་རིང་པོ་ལས་ངན་གསོག་ཆེ་བ་ལས་མེད་པས། མི་མེད་པའི་གནས་གཡའ་ཁྲོད་དང་གངས་ཁྲོད་རྣམས་སུ་སྒྲུབ་པའི་རྒྱལ་མཚན་ཚུགས་ཤིག་”[58]ཅེས་གསུངས་པ་དང་། ད་དུང་“གངས་ཏི་སེ་སངས་རྒྱས་ཀྱིས་ལུང་བསྟན་པའི་རི་བོ་གངས་ཅན་ཡིན་པས་དེ་ལ་སྒོམས་ཤིག”[59]ཅེས་གསུངས་པ་ལྟར་དེར་ཕེབས་པར་གྲགས། གཙང་སྨྱོན་ཧེ་རུ་ཀ་སངས་རྒྱས་རྒྱལ་མཚན་(1452-1507)གྱིས་རབ་བྱུང་བརྒྱད་པའི་ཤིང་ཡོས་ཏེ་1495ལོའི་ཡས་མས་སུ་བརྩམས་པར་གྲགས་པའི་《རྗེ་བཙུན་མི་ལའི་རྣམ་ཐར་》དུ། མི་ལ་རས་པ་དང་ན་རོ་བོན་ཆུང་གཉིས་བར་རྩོད་པ་ཤོར་ཚུལ་བརྗོད་ཡོད།[60]མི་ལ་རས་པའི་རྣམ་ཐར་མཛད་ལོ་དང་མི་ལ་རས་པ་སྐུ་འདས་པའི་ལོ་ཚིགས་བར་ལ་ཕལ་ཆེར་ལོ་གྲངས་372སོང་ཟིན་པས་ན། གཙང་སྨྱོན་གྱིས་བཀོད་པའི་མི་ལ་དང་ན་རོ་བོན་ཆུང་གི་འགལ་འབྲེལ་དེ་དུས་རབས་10པ་ཡས་མས་ཀྱི་བན་བོན་བར་གྱི་འགལ་ཟླ་མཚོན་བྱེད་དུ་འགྱུར་ཐབས་མེད་ཀྱང་། དུས་རབས་15པ་དང་དེ་ལས་སྔ་ཙམ་གྱི་ཆར་མངའ་རིས་ས་ཆ་སོགས་སུ་བན་བོན་བར་འགལ་བ་ངེས་ཅན་ཞིག་བྱུང་མྱོང་བའི་རྣམ་པ་དེ་སྟོན་ཐུབ་སྙམ། དེ་དག་ནི་འབྲི་གུང་སྐྱོབ་པ་འཇིག་རྟེན་མགོན་པོ་(1143-1217)ཡི་《བསྟན་སྙིང་དགོངས་གཅིག་》གི་ནང་དོན་ལ་དབྱེ་ཞིབ་བྱས་པས་ཀྱང་གང་འཚམས་ཤིག་གོ་ཐུབ་སྙམ།གང་ལྟར་མི་ལ་རས་པས་རང་གི་བླ་མ་མར་པའི་དགོངས་བཞེད་བཞིན་གངས་ཏི་སེ་ནི་སངས་རྒྱས་ཀྱིས་ལུང་བསྟན་པའི་རི་བོ་གངས་ཅན་ཡིན་པ་དང་། དཔལ་འཁོར་ལོ་སྡོམ་པའི་བཞུགས་གནས་སུ་ངོས་འཛིན་གནང་སྟེ། དེར་ཕེབས་པ་སོགས་ཀྱིས་སྔ་མོའི་ཆར་ཡོད་པའི་བོན་པོའི་བཤད་ཚུལ་རྣམས་གཡོལ་ཐབས་བྱས་ཡོད་ཅིང་། ངོས་འཛིན་གསར་པའི་བྱེད་ཐབས་ལ་བརྟེན་ནས་གངས་ཏི་སེ་འདི་དད་པའི་ཡུལ་དུ་གྲུབ་པར་བྱས་ཡོད། མི་ལ་རས་པའི་དངོས་སློབ་རྗེ་སྒམ་པོ་བ་མཉམ་མེད་དྭགས་པོ་ལྷ་རྗེ་(1079-1153)ཡིས་འགྲོ་མགོན་ཕག་མོ་གྲུ་པ་(1302-1364)ལ་ཙ་རི་དང་། ལ་ཕྱི། གངས་ཏི་སེ་གསུམ་ལ་སྒྲུབ་བརྒྱུད་ཀྱི་བསྟན་པ་འཛིན་མཁན་རི་པ་གཏང་དགོས་ཚུལ་གསུངས་ཀྱང་ཕག་མོ་གྲུ་པས་ལས་དེ་འགྲུབ་ཐབས་བྱུང་མེད་མོད། ཕག་མོ་གྲུ་པས་རང་ཉིད་ཀྱི་སློབ་མ་འབྲི་གུང་སྐྱོབ་པ་འཇིག་རྟེན་མགོན་པོ་དང་འབྲུག་པ་བཀའ་བརྒྱུད་ཀྱི་གྲུབ་ཐོབ་པ་གླིང་རྗེ་རས་པ་གཉིས་ལ་སྒམ་པོ་བས་གསུངས་པའི་གནས་གསུམ་ལ་རི་པ་གཏང་དགོས་ཚུལ་བཀའ་ཕབ་ཡོད་པར་མ་ཟད། གངས་ཏི་སེ་ནི་ལོ་རྒྱུས་སྟེང་གྲགས་པའི་རི་བོ་ཧི་མ་ལ་ཡ་དང་། དཔལ་འཁོར་ལོ་སྡོམ་པའི་བཞུགས་གནས་ཡིན་ཚུལ་གསུངས་ཡོད།[61]གླིང་རས་པས་རང་གི་སློབ་མ་འབྲུག་པ་འགྲོ་མགོན་གཙང་པ་རྒྱ་རས་ཡེ་ཤེས་རྡོ་རྗེ་(1161-1211)ལ་བཀའ་ཕབ་པ་ལྟར། རྒྱ་རས་ཉིད་གངས་ཏི་སེར་བསྟན་པ་སྤེལ་དུ་ཆས་ཤིང་། འབྲུག་པ་བཀའ་བརྒྱུད་ཀྱི་སྲོལ་བཏོད་པར་མ་ཟད། གངས་ཏི་སེ་ནི་དཔལ་འཁོར་ལོ་སྡོམ་པའི་བཞུགས་གནས་སུ་ངོས་འཛིན་གནང་སྟེ། འབྲུག་པ་བཀའ་བརྒྱུད་ཀྱི་བསྟན་པ་གངས་ཏི་སེའི་ཉེ་རྒྱུད་རྣམས་སུ་སྤེལ། དེ་ལྟའི་རིག་གནས་ཀྱི་རྣམ་པའི་འགྱུར་ཚུལ་སྔ་རབས་བསྟན་བཅོས་ཁག་[62]ཏུ་གསལ་བ་གཤམ་ལྟར།
![]()
གང་ལྟར་བོད་ཀྱི་ཆོས་དང་རིག་གནས་ཀྱི་རྒྱུན་སྔ་ཕྱིའི་བྱུང་རིམ་གྱི་བརྒྱུད་ལམ་རིང་མོའི་ཁྲོད་དུ། བོད་མི་རྣམས་ཀྱིས་གངས་ཏི་སེ་ནི་འོལ་མོ་ལུང་རིང་གི་ལྟེ་བ་དང་སྲིད་པའི་བླ་རིར་ངོས་འཛིན་བྱས་ཡོད་ཅིང་། ཞང་ཞུང་གི་སྲིད་ལུགས་དང་བོན་གྱི་གནས་རིའི་དད་མོས་གཞིར་བཟུང་ཐོག ལྷ་དང་སྲུང་མའི་འདུ་གནས་དང་། ཡི་དམ་དང་མཁའ་འགྲོས་བྱིན་གྱིས་བརླབས་པའི་གནས་སུ་ངོས་འཛིན་བྱེད་པར་མ་ཟད། གནས་སྐོར་དང་སྒོམ་སྒྲུབ་ཀྱི་རྣམ་པ་རྒྱུན་རིང་པོར་འཕེལ་རྒྱས་བྱུང་བ་ལས་གནས་འདིར་གངས་ཏི་སེའི་དད་མོས་ཞེས་པའི་རིག་གནས་ཀྱི་རྣམ་པ་དམིགས་བསལ་བ་ཞིག་ཆགས་ཤིང་། ཆུ་བོ་ཆེན་པོ་བཞི་འདུས་ཀྱི་འགོ་ཁུངས་ཡིན་པས་བཞུར་རྒྱུན་དང་འབྲེལ་བའི་རྒྱ་གར་གྱི་ཡུལ་དང་། བལ་པོའི་ཡུལ། དེ་བཞིན་བྲུ་ཤ་དང་སྟག་གཟིག་གི་ཡུལ་སོགས་སུ་རིག་གནས་ཀྱི་རྒྱུན་དེའི་ཤུགས་རྐྱེན་ཐེབས་ཡོད་ཅིང་། ད་ལྟའི་ས་ཁམས་ཀྱི་རྣམ་པ་ལྟར་ན། མདོ་དབུས་ཁམས་གསུམ་དུ་གྲགས་པའི་བོད་ཁམས་ཙམ་དུ་མ་ཟད། བོན་པོ་རྣམས་ཀྱིས་ཞང་ཞུང་སྒོ་ཕུགས་བར་གསུམ་དུ་འདོད་པའི་རི་བོ་ཧི་མ་ལ་ཡའི་རྒྱུད་ཀྱི་ལ་དྭགས་དང་། ཟངས་དཀར། གར་ཞྭ། ཉུང་ཏི། སྤི་ཏི། ཁུ་ནུ། ཚང་ས། དྲུག་ཉི། ཉི་ཏི། ཀྱོ་ནམ། ཤ་ཁོག མགར་ཡང་། ཚང་རོ། ཏིང་དཀར། དོལ་པོ། སེ་རིབ། གཉེར་ཤང་། རྟ་མང་། ཤར་པ། གྷུ་རུང་སོགས་ཀྱི་ས་ཆར་གནས་པའི་སྐྱེ་འགྲོ་ཀུན་གྱིས་གངས་ཏི་སེའི་དད་མོས་འདི་སེམས་ཀྱིས་དང་ལེན་བྱས་ཡོད་པར་མ་ཟད། རྒྱ་གར་དང་བལ་པོའི་ཁོངས་སུ་གནས་པའི་དབང་ཕྱུག་པ་དང་གཅེར་བུ་པའི་གྲུབ་མཐའ་སྨྲ་བ་རྣམས་ཀྱིས་ཀྱང་གངས་ཏི་སེའི་དད་མོས་དེ་ད་ལྟའི་བར་དུ་རྒྱུན་བསྐྱངས་ནས་གཙིགས་འཛིན་བྱས་ཡོད།མདོར་ན། གངས་ཏི་སེའི་གནས་དད་རིག་གནས་དང་འོལ་མོ་ལུང་རིང་གི་དད་མོས་ཀྱིས་བོད་ཀྱི་གདོད་མའི་ཤེས་རིག་གི་ངོ་བོ་མཚོན་ཡོད་ཅིང་། དེའི་བརྗོད་བྱ་གཙོ་བོ་ནི་ཞང་ཞུང་རིག་གནས་ལས་བྱུང་བའི་གནས་དད་བསམ་བློ་ཡིན་པར་མ་ཟད། དེ་ལས་མདོ་དབུས་མཐོ་སྒང་གི་གདོད་མའི་ཤེས་རིག་གི་འབྱུང་ཡུལ་དང་། དེའི་རྒྱུན་གནས་སྟངས་ལ་ཇི་ལྟར་འཕོ་འགྱུར་བྱུང་བའི་ལོ་རྒྱུས་ཀྱང་གསལ་ཡོང་ལ། ད་ལྟའི་ཆར་དམངས་སྲོལ་རིག་གནས་དང་སྣོད་བཅུད་སྐྱེ་ཁམས་ཀྱི་རིག་གནས་ཞིབ་འཇུག་ཁྲོད་དུ་གང་དེས་ཐུན་མོང་མ་ཡིན་པའི་མཐོ་སྒང་རིག་གནས་ཀྱི་ཁྱད་ཆོས་ཀྱང་གསལ་པོར་མཚོན་ཡོད་དོ། །本文系2021年度西藏自治区哲学社会科学基金支持项目“苯教经典编目、整理与研究”(立项批准号：21BTQ01)、西藏大学青年博士学术发展支持项目阶段性成果(项目编号：zdbs202209)。
[1]才让太：《象雄文明探源》，西宁：青海民族出版社，2019年，第97页。[2]ཧོར་ཁང་བསོད་ནམས་དཔལ་འབར་སོགས་ཀྱིས་བསྒྲིགས།《དགེ་འདུན་ཆོས་འཕེལ་གྱི་གསུང་རྩོམ།》(དེབ་དང་པོ།) ལྷ་ས། བོད་ལྗོངས་བོད་ཡིག་དཔེ་རྙིང་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 1990ལོ། ཤོག་ངོས་148[3]夏格旺堆、达瓦次仁：《揭开羌塘高原的古代文明面纱》，《西藏大学学报》2005年第1期，第71页。[4]ལྟ་བ་འདི་དུས་རབས་16པའི་རྗེས་ཀྱི་བོན་གྱི་ཡིག་ཆ་ཁག་ཏུ་བཀོད་པ་ཅུང་མང་སྟེ། ཤར་རྫ་བཀྲ་ཤིས་རྒྱལ་མཚན་གྱི་《ལེགས་བཤད་རིན་པོ་ཆེའི་གཏེར་མཛོད་》(པེ་ཅིན། མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 1985ལོ། ཤོག་ངོས་8-16)དང་། བྲ་བོ་སྒོམ་ཉག་གི་《སྲིད་པ་ལས་ཀྱི་གཏིང་བཟློག་གི་རྩ་རྒྱུད་ཉི་ཟེར་སྒྲོན་མ་》སོགས་སུ་བཀོད་ཡོད་པ་ལྟ་བུའོ། །[5]《མདོ་འདུས།》 ཀྲུང་ཧྭའི་བཀའ་བསྟན་ཆེན་མོ་ལས་སངས་རྒྱས་གཡུང་དྲུང་བོན་གྱི་བཀའ་འགྱུར་སྒྲིག་ཞུ་ཨུ་ཡོན་ལྷན་ཁང་གིས་བསྒྲིགས། 《སངས་རྒྱས་གཡུང་དྲུང་བོན་གྱི་བཀའ་འགྱུར་ཆེན་མོ།》(པོད་ཉེར་གཅིག་པ།) ཁྲེང་ཏུའུ། སི་ཁྲོན་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2021ལོ། ཤོག་ངོས་9[6]གོང་དང་མཚུངས། ཤོག་ངོས་24-26[7]འདི་ལ་པོད་གཉིས་ཡོད་ཀྱང་དུས་ནམ་ཞིག་ལ་ཐོན་པའི་སྐོར་ད་དུང་གསལ་པོ་བྱུང་མེད།[8]《མདོ་དྲི་མེད་གཟི་བརྗིད་》ནི་སྟོན་པ་གཤེན་རབ་ཀྱི་མཛད་མདོ་རྒྱས་པར་ངོས་འཛིན་སྲོལ་ཡོད་ཅིང་། དེ་སྔའི་བོན་གྱི་བཀའ་བརྟེན་དུ་བཀོད་པ་ལྟར་ན་པོད་བཅུ་གཉིས་ཡོད་པ་གཞིར་བཟུང་ནས། 2021ལོར་སི་ཁྲོན་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་གིས་དཔར་བའི་《སངས་རྒྱས་གཡུང་དྲུང་བོན་གྱི་བཀའ་འགྱུར་ཆེན་མོ་》རུ་ཡང་པོད་བཅུ་གཉིས་སུ་བཀོད་འདུག[9]《མདོ་དྲི་མེད་གཟི་བརྗིད།》(པོད་ཀ་པ།) ཀྲུང་ཧྭའི་བཀའ་བསྟན་ཆེན་མོ་ལས་སངས་རྒྱས་གཡུང་དྲུང་བོན་གྱི་བཀའ་འགྱུར་སྒྲིག་ཞུ་ཨུ་ཡོན་ལྷན་ཁང་གིས་བསྒྲིགས།《སངས་རྒྱས་གཡུང་དྲུང་བོན་གྱི་བཀའ་འགྱུར་ཆེན་མོ།》(པོད་བརྒྱད་པ།) ཁྲེང་ཏུའུ། སི་ཁྲོན་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2021ལོ། ཤོག་ངོས་18[10]བྲ་བོ་སྒོམ་ཉག《སྲིད་པ་ལས་ཀྱི་གཏིང་བཟློག་གི་རྩ་རྒྱུད་ཉི་ཟེར་སྒྲོན་མ།》 《གཡུང་དྲུང་བོན་གྱི་བཀའ་དང་བཀའ་བརྟེན།》 སྣ་རིང་། 1998ལོ། ཤོག་ངོས་500-513[11]སྤ་བསྟན་རྒྱལ་བཟང་པོ།《བསྟན་པའི་རྣམ་བཤད་དར་རྒྱས་གསལ་བའི་སྒྲོན་མེ།》པེ་ཅིན། ཀྲུང་གོའི་བོད་ཀྱི་ཤེས་རིག་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 1991ལོ། ཤོག་ངོས་62[12]དཔལ་ཚུལ།《སངས་རྒྱས་གཡུང་དྲུང་བོན་གྱི་བསྟན་པའི་བྱུང་བ་བརྗོད་པའི་ལེགས་བཤད་སྐལ་པ་བཟང་པོའི་མགྲིན་རྒྱན་རབ་གསལ་ཆུ་ཤེལ་ནོར་བུའི་དོ་ཤལ།》ལྷ་ས། བོད་ལྗོངས་མི་དམངས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 1988ལོ། ཤོག་ངོས་53[13]གོང་དང་མཚུངས། ཤོག་ངོས་53[14]གཤེན་པོ་གཅེ་འོད་ནས་རིམ་པར་བརྒྱུད་པ་སངས་པོ་ཁྲིན་ཁོད་ཀྱིས་ཡི་གེར་བཏབ་པ།《སྲིད་པ་སྤྱི་སྐོང་སྣང་སྲིད་སྤྱི་མདོས།》ཡིག་རྙིང་ལག་བྲིས། ཤོག་ངོས་1b[15]《མདོ་འདུས།》ཀྲུང་ཧྭའི་བཀའ་བསྟན་ཆེན་མོ་ལས་སངས་རྒྱས་གཡུང་དྲུང་བོན་གྱི་བཀའ་འགྱུར་སྒྲིག་ཞུ་ཨུ་ཡོན་ལྷན་ཁང་གིས་བསྒྲིགས།《སངས་རྒྱས་གཡུང་དྲུང་བོན་གྱི་བཀའ་འགྱུར་ཆེན་མོ།》(པོད་ཉེར་གཅིག་པ།) ཁྲེང་ཏུའུ། སི་ཁྲོན་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2021ལོ། ཤོག་ངོས་98[16]ཁྱུང་པོ་བློ་གྲོས་རྒྱལ་མཚན།《གླེང་གཞི་བསྟན་པའི་འབྱུང་ཁུངས།》 《གངས་ཏི་སེ་བོན་གཞུང་རིག་མཛོད་དཔེ་ཚོགས།》(དེབ་དང་པོ།) པེ་ཅིན། མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2010ལོ། ཤོག་ངོས་370[17]གོང་དང་མཚུངས། ཤོག་ངོས་370[18]ཚེ་དབང་ཚུལ་ཁྲིམས།《གནས་མཆོག་འོལ་མོ་ལུང་རིངས་ཀྱིས་བཀོད་པ་ངོ་མཚར་རྒྱ་མཚོའི་གཏེར།》 ཡིག་རྙིང་ལག་བྲིས། ཤོག་ངོས་3[19]སྙ་ཆེན་པོ་ལི་ཤུ་སྟག་རིང་།《ཡང་རྩེ་ཀློང་ཆེན་སྙན་རྒྱུད།》བོན་གྱི་བཀའ་བརྟེན་ལས་ལག་བྲིས་སྣ་རིང་། ཧི་མ་ལ་ཡའི་བོན་ཞེས་པའི་དྲ་སྟེགས་ཀྱི་ངོ་སྤྲོད་ལྟར་ན་http：//www.himalayabon.com/review/comment/ 2022-09-29/1962.htmlརུ་གསལ།[20]བྲ་བོ་སྒོམ་ཉག《སྲིད་པ་ལས་ཀྱི་གཏིང་བཟློག་གི་རྩ་རྒྱུད་ཉི་ཟེར་སྒྲོན་མ།》 《གཡུང་དྲུང་བོན་གྱི་བཀའ་དང་བཀའ་བརྟེན།》 སྣ་རིང་། 1998ལོ། ཤོག་ངོས་500[21]才让太、顿珠拉杰：《苯教史纲要》，北京：中国藏学出版社，2015年，第77页。[22]གཤེན་པོ་གཅེ་འོད་ནས་རིམ་པར་བརྒྱུད་པ་སངས་པོ་ཁྲིན་ཁོད་ཀྱིས་ཡི་གེར་བཏབ་པ།《སྲིད་པ་སྤྱི་སྐོང་སྣང་སྲིད་སྤྱི་མདོས།》ཡིག་རྙིང་ལག་བྲིས། ཤོག་ངོས་1b[23]才让太、顿珠拉杰：《苯教史纲要》，北京：中国藏学出版社，2015年，第77页。[25]སྤ་བསྟན་རྒྱལ་བཟང་པོ།《བསྟན་པའི་རྣམ་བཤད་དར་རྒྱས་གསལ་བའི་སྒྲོན་མེ།》པེ་ཅིན། ཀྲུང་གོའི་བོད་ཀྱི་ཤེས་རིག་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 1991ལོ། ཤོག་ངོས་82[26]ཤར་རྫ་བཀྲ་ཤིས་རྒྱལ་མཚན།《ལེགས་བཤད་རིན་པོ་ཆེའི་གཏེར་མཛོད།》པེ་ཅིན། མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 1985ལོ། ཤོག་ངོས་10[27]ཁྱུང་པོ་བློ་གྲོས་རྒྱལ་མཚན།《རྒྱལ་རབས་བོན་གྱི་འབྱུང་གནས།》ཁྲི་བསོད་བསྟན་གྱིས་གཙོ་སྒྲིག་བྱས།《བོན་གྱི་ལོ་རྒྱུས་ཡིག་ཚང་ཆེན་མོ།》(པོད་དྲུག་པ།) ལན་ཀྲོའུ། ཀན་སུའུ་རིག་གནས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2018ལོ། ཤོག་ངོས་101-104[28]ཤར་རྫ་བཀྲ་ཤིས་རྒྱལ་མཚན།《ལེགས་བཤད་རིན་པོ་ཆེའི་གཏེར་མཛོད།》པེ་ཅིན། མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 1985ལོ། ཤོག་ངོས་9-17[29]ཤར་རྫ་བཀྲ་ཤིས་རྒྱལ་མཚན་གྱིས་མཛད་པའི་《སྤྲུལ་སྐུའི་སྨོན་ལམ་རྣམ་མཁྱེན་གྲོང་འཇུག་》དང་།《ལོངས་སྐུའི་སྨོན་ལམ་ཐུགས་རྗེའི་ཉག་ཐག》 《བོན་སྐུའི་སྨོན་ལམ་གཏི་མུག་གཉིད་སྐྲོག་》གསུམ་ལ་ཟེར། དེ་གསུམ་ལ་བདེ་སྨོན་རྣམ་གསུམ་དང་། སྨོན་ལམ་རྣམ་གསུམ། སྐུ་གསུམ་སྨོན་ལམ་བཅས་སུ་འབོད་སྲོལ་ཡོད།[30]གཡུང་དྲུང་བོན་གྱི་བཀའ་བརྟེན་དཔེ་རྙིང་ཕྱོགས་སྒྲིག་ཁང་གིས་བསྒྲིགས།《ཀུན་མཁྱེན་ཤར་རྫ་པ་བཀྲ་ཤིས་རྒྱལ་མཚན་གྱི་གསུང་འབུམ་བཞུགས་སོ། །》(པོད་བཞི་པ།) ཁྲེང་ཏུའུ། སི་ཁྲོན་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2011ལོ། ཤོག་ངོས་226-229[31]གོང་དང་མཚུངས། ཤོག་ངོས་295-298[32]ཚེ་རིང་ནོར་བུ།《བོན་གྱི་ལོ་རྒྱུས་ཡིག་ཚང་ཞིབ་འཇུག》(སྟོད་ཆ།)ཟི་ལིང་། མཚོ་སྔོན་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2021ལོ། ཤོག་ངོས་423-447[33]དབྲ་སྟོན་སྐལ་བཟང་བསྟན་པའི་རྒྱལ་མཚན།《འཇིག་རྟེན་སྣོད་བཅུད་ཀྱི་རྣམ་བཞག་ཉེར་མཁོ་རབ་གསལ་ཞེས་བྱ་བ་བཞུགས་སོ། །》 《དབྲ་སྟོན་སྐལ་བཟང་བསྟན་པའི་རྒྱལ་མཚན་གྱི་གསུང་འབུམ།》སྣ་རིང་། ཤོག་ངོས་2a-7b[34]བླ་ཆེན་དྲན་པ་ནམ་མཁའ།《གཡུང་དྲུང་བོན་གྱི་སྒྲ་བསྒྲགས་པ་རིན་པོ་ཆེའི་གླིང་གྲགས་བཞུགས་སོ། །》 《གངས་ཏི་སེ་བོན་གཞུང་རིག་མཛོད་དཔེ་ཚོགས།》(དེབ་དང་པོ།) པེ་ཅིན། མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2010ལོ། ཤོག་ངོས་87[35]ད་དུང་འབྲེལ་ཡོད་ཡིག་ཆ་དཔེར་ན།《བསྟན་པའི་རྣམ་བཤད་དར་རྒྱས་གསལ་བའི་སྒྲོན་མེ་》དང་།《གླེང་གཞི་བསྟན་པའི་བྱུང་ཁུངས།》 《བསྟན་འབྱུང་ཀེ་ཏ་ཀ་》[《གངས་ཏི་སེ་བོན་གཞུང་རིག་མཛོད་དཔེ་ཚོགས།》(དེབ་དང་པོ།) པེ་ཅིན། མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2010ལོ།]བཅས་ལྟ་བུ།[36]དུང་དཀར་བློ་བཟང་འཕྲིན་ལས་ཀྱིས་རྩོམ་སྒྲིག་མཛད།《དུང་དཀར་ཚིག་མཛོད་ཆེན་མོ།》པེ་ཅིན། ཀྲུང་གོའི་བོད་རིག་པ་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2002ལོ། ཤོག་ངོས་478-479[37]དུང་དཀར་བློ་བཟང་འཕྲིན་ལས་ཀྱིས་རྩོམ་སྒྲིག་མཛད།《དུང་དཀར་ཚིག་མཛོད་ཆེན་མོ།》པེ་ཅིན། ཀྲུང་གོའི་བོད་རིག་པ་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2002ལོ། ཤོག་ངོས་478[38]གོང་དང་མཚུངས། ཤོག་ངོས་96-97[39ཞྭ་དམར་ཆོས་གྲགས་ཡེ་ཤེས།《རི་བོ་གངས་ཅན་དང་མཚོ་མ་དྲོས་པ་ཆུ་བོ་བཞི་དང་བཅས་པ་གཏན་ལ་དབབ་པ་མཁས་པའི་རྣ་རྒྱན།》སྣུམ་དཔར་ཡིག་རྙིང་། ཤོག་ངོས་5[40]ས་སྐྱ་པཎྜི་ཏ་ཀུན་དགའ་རྒྱལ་མཚན།《སྡོམ་པ་གསུམ་གྱི་རབ་ཏུ་དབྱེ་བའི་བསྟན་བཅོས་བཞུགས་སོ། །》ལྷ་ས། བོད་ལྗོངས་མི་དམངས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2011ལོ། ཤོག་ངོས་62-63[41]ཞྭ་དམར་ཆོས་གྲགས་ཡེ་ཤེས།《རི་བོ་གངས་ཅན་དང་མཚོ་མ་དྲོས་པ་ཆུ་བོ་བཞི་དང་བཅས་པ་གཏན་ལ་དབབ་པ་མཁས་པའི་རྣ་རྒྱན།》སྣུམ་དཔར་ཡིག་རྙིང་། ཤོག་ངོས་9-15[42]ཏུན་ཧོང་ཡིག་རྙིང་P.T.1287、P.T.0018[43]ཏུན་ཧོང་ཡིག་རྙིང་P.T.1287、P.T.0223[44]同美:《论藏印文化视野下的冈底斯山崇拜及其特点——冈底斯山崇拜马年纪念》，《中国藏学》2015年第3期，第358页。[45]ཆོས་འཁོར་ཚང་ཉི་མ་འོད་ཟེར།《ཞང་ཞུང་དང་འབྲེལ་བའི་ཁུ་ནུའི་སྐད་རིག》ཁྲི་བསོད་བསྟན་གྱིས་གཙོ་སྒྲིག་བྱས།《བོན་དཔྱད་སྤྱི་རྒྱ་རླབས་གཅོད།》ལན་ཀྲོའུ། ཀན་སུའུ་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2015ལོ། ཤོག་ངོས་38[46]གློ་བོ་དང་། དོལ་པོ། གར་ཞྭ་སོགས་ནི་སྔ་མོའི་ཆར་སྟོད་མངའ་རིས་སྐོར་གསུམ་གྱི་ཁོངས་གཏོགས་སུ་འདུས་སོ། །[47]ཏུན་ཧོང་ཡིག་རྙིང་དུ་བསེན་མཁར་ཞེས་བྱུང་བ་དང་། མི་ལའི་རྣམ་ཐར་ཡིག་རྙིང་དུ་ཡང་བསེ་མཁར་ཞེས་བཀོད་པ་དེང་གི་དཔར་སྐྲུན་བྱས་པའི་ཡིག་ཆ་རྣམས་སུ་སྲས་མཁར་དང་གསེར་མཁར་སོགས་སུ་བཅོས་འདུག[48]ཆོས་འཁོར་ཚང་ཉི་མ་འོད་ཟེར།《ཏུན་ཧོང་ཡིག་རྙིང་ལས་གསལ་བའི་སད་མར་ཀར་གྱི་སྐོར་གླེང་བ།》 《ཞང་ཞུང་ཤེས་རིག་ཞིབ་འཇུག》(དེབ་ཕྲེང་དང་པོ།) ཁྲེང་ཏུའུ། སི་ཁྲོན་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2018ལོ། ཤོག་ངོས་119[49]གངས་རི་བ་ཆོས་དབྱིངས་རྡོ་རྗེ།《གངས་མཚོ་གནས་གསུམ་གྱི་ལོ་རྒྱུས་སྐལ་ལྡན་ཤིང་རྟ།》 《བོད་ལྗོངས་ནང་བསྟན།》1990ལོའི་དེབ་དང་པོ། ཤོག་ངོས་22[50]འབྲི་གུང་ཆོས་ཀྱི་བློ་གྲོས།《གངས་རི་ཆེན་པོ་ཏི་སེ་དང་མཚོ་ཆེན་མ་དྲོས་པ་བཅས་ཀྱི་སྔོན་བྱུང་གི་ལོ་རྒྱུས་མདོར་བསྡུས་སུ་བརྗོད་པའི་རབ་བྱེད་ཤེལ་དཀར་མེ་ལོང་ཞེས་བྱ་བ་བཞུགས་སོ། །》དཔེ་རྙིང་ལག་བྲིས། ཤོག་ངོས་73[51]གྲུབ་དབང་བསྟན་འཛིན་རིན་ཆེན།《འཛམ་གླིང་གངས་རྒྱལ་ཏི་སེའི་དཀར་ཆག་ཚངས་དབྱངས་ཡིད་འཕྲོག》ཁྲི་བསོད་བསྟན་གྱིས་གཙོ་སྒྲིག་བྱས།《བོན་གྱི་ལོ་རྒྱུས་ཡིག་ཚང་ཆེན་མོ།》(པོད་དྲུག་པ།) ལན་ཀྲོའུ། ཀན་སུའུ་རིག་གནས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2018ལོ། ཤོག་ངོས་33-36[52]གོང་དང་མཚུངས། ཤོག་ངོས་2-3[53]གཡུང་དྲུང་དགུ་བརྩེགས་ཀྱི་རི་བོ་ཞེས་པ་དང་གངས་ཏི་སེ་ཞེས་པ་གྲུབ་དབང་བསྟན་འཛིན་རིན་ཆེན་གྱི་གངས་རིའི་གནས་བཤད་དུ་ཐེངས་མང་བྱུང་ཚུལ་ལ་བརྟགས་ན། ཁོང་གིས་གནས་དེ་གཉིས་ངོ་བོ་གཅིག་ཏུ་སྦྱར་ནས་ངོས་འཛིན་གནང་ཡོད་པ་གསལ།[54]ལྡེའུ་ཇོ་སྲས།《ལྡེའུ་ཆོས་འབྱུང་།》ལྷ་ས། བོད་ལྗོངས་མི་དམངས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 1987ལོ། ཤོག་ངོས་116[55]དུང་དཀར་བློ་བཟང་འཕྲིན་ལས་ཀྱིས་རྩོམ་སྒྲིག་མཛད།《དུང་དཀར་ཚིག་མཛོད་ཆེན་མོ།》པེ་ཅིན། ཀྲུང་གོའི་བོད་རིག་པ་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2002ལོ། ཤོག་ངོས་1455[56]འབྲི་གུང་ཆོས་ཀྱི་བློ་གྲོས།《གངས་རི་ཆེན་པོ་ཏི་སེ་དང་མཚོ་ཆེན་མ་དྲོས་པ་བཅས་ཀྱི་སྔོན་བྱུང་གི་ལོ་རྒྱུས་མདོར་བསྡུས་སུ་བརྗོད་པའི་རབ་བྱེད་ཤེལ་དཀར་མེ་ལོང་ཞེས་བྱ་བ་བཞུགས་སོ། །》དཔེ་རྙིང་ལག་བྲིས། ཤོག་ངོས་46；གངས་རི་བ་ཆོས་དབྱིངས་རྡོ་རྗེ།《གངས་མཚོ་གནས་གསུམ་གྱི་ལོ་རྒྱུས་སྐལ་ལྡན་ཤིང་རྟ།》 《བོད་ལྗོངས་ནང་བསྟན།》 1990ལོའི་དེབ་དང་པོ། ཤོག་ངོས་18[57]གངས་རི་བ་ཆོས་དབྱིངས་རྡོ་རྗེ།《གངས་མཚོ་གནས་གསུམ་གྱི་ལོ་རྒྱུས་སྐལ་ལྡན་ཤིང་རྟ།》 《བོད་ལྗོངས་ནང་བསྟན།》 1990ལོའི་དེབ་དང་པོ། ཤོག་ངོས་12[58]གངས་རི་བ་ཆོས་དབྱིངས་རྡོ་རྗེ།《གངས་མཚོ་གནས་གསུམ་གྱི་ལོ་རྒྱུས་སྐལ་ལྡན་ཤིང་རྟ།》 《བོད་ལྗོངས་ནང་བསྟན།》 1990ལོའི་དེབ་དང་པོ། ཤོག་ངོས་22[59]གོང་དང་མཚུངས། ཤོག་ངོས་22[60]དུང་དཀར་བློ་བཟང་འཕྲིན་ལས་ཀྱིས་རྩོམ་སྒྲིག་མཛད།《དུང་དཀར་ཚིག་མཛོད་ཆེན་མོ།》པེ་ཅིན། ཀྲུང་གོའི་བོད་རིག་པ་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2002ལོ། ཤོག་ངོས་907[61]གངས་རི་བ་ཆོས་དབྱིངས་རྡོ་རྗེ།《གངས་མཚོ་གནས་གསུམ་གྱི་ལོ་རྒྱུས་སྐལ་ལྡན་ཤིང་རྟ།》 《བོད་ལྗོངས་ནང་བསྟན།》 1990ལོའི་དེབ་དང་པོ། ཤོག་ངོས་25[62]དཀོན་མཆོག་བསྟན་འཛིན་ཆོས་ཀྱི་བློ་གྲོས།《གངས་རི་ཆེན་པོ་ཏི་སེ་དང་མཚོ་ཆེན་མ་དྲོས་པ་བཅས་ཀྱི་སྔོན་བྱུང་གི་ལོ་རྒྱུས་མདོར་བསྡུས་སུ་བརྗོད་པའི་རབ་བྱེད་ཤེལ་དཀར་མེ་ལོང་ཞེས་བྱ་བ་བཞུགས་སོ། །》 དཔེ་རྙིང་ལག་བྲིས། ཤོག་ངོས་175-180摘要：冈底斯神山及其周边地区的神山圣湖崇拜、三界宇宙观等文化可追溯到原始苯教时期，很多内容一直延续至今。藏族对冈底斯山的信仰和崇拜是藏族先民时期形成的古老信仰，也是青藏高原本土文化中地方神崇拜的源头。如今，很多佛教徒对冈底斯山的崇拜也是他们对原始文化的一种延续，这种穿透力极强的原始文化并没有因为藏族后期信仰的改变而受到影响，他们一如既往地崇拜冈底斯山。这种文化的延续不仅表现在对冈底斯山的信仰和崇拜方面，也表现在青藏高原几乎所有的神山圣湖崇拜上。这是青藏高原生态文化的重要内容，也是中华生态伦理与生态习惯法的基础，其崇敬自然、顺应自然、保护自然，尊重万物生命的价值观，保护了青藏高原的生态环境。文章结合实地调研，以文献对比的研究方法，分析了冈底斯山崇拜及其周边地区古代各民族先民之间的地域文化联系；以冈底斯神山志为蓝本，解读了这座山属于具有两种宗教属性的神山的现象，即它在苯教传统中是神山，也探讨了苯教文化中提到的沃穆隆仁和早期宗教起源中的各种文化现象，从中分析和总结了青藏高原本土文化的延续情况及其当今价值。རྩོམ་ཁུངས། 《ཀྲུང་གོའི་བོད་རིག་པ།》2023.3
