مازمۇنى ماعىنالى،
تاريحى ۇزاق،
وقىرمان سانى كوپ
كۋابول ءۇنحات تەكشەسى
قاسقىرمەن دوس بولعان الا قويلى ءالىمباي![]()
ءالىم قارت اتىن تەبىنە ءتۇسىپ العا وزدى. استىنداعى شولاق تورىنىڭ جورعاعا بەرگىسىز جىلدام جۇرىسىنە جەلە جورتىپ ازەر ىلەسكەن سەرىكتەرى ەكى جاق قاپتالدان ۇزەڭگى قاعىستىرا قاتارلاسىپ كەلەدى. ەكەۋى دە ءالىم قارتتىڭ اۋزىن باعىپ اڭگىمە كۇتەدى. ال، ءالىم ايتسا ءبارى قىزىق، ءارى جول قىسقارادى.ءالىم قارت اق شالعان شوقشا ساقالىپ سيپاي ساۋىپ تاعى ءبىراز ءۇنسىز وتىردى. بىرگەلكى سىرعىتىپ وتىراتىن كانىگى جۇردەك اتىنىڭ جايلى جۇرىسىنە ماساتتانعانداي ۇزەڭگىنى شىرەي كەرىپ راحاتتانا سوزىلىپ بەلىن جازدى دا قونىشىنان ءمۇيىز شاقشاسىن شىعارىپ قۇراندا ەردىڭ باسىنا قاعىپ، قاعىپ قويدى. اڭگىمە تىڭداعىسى كەلگەن جول سەرىكتەرىن ىنتىقتىرا تۇسەيىن دەي مە جوق ويىن جيناقتاپ ايتار ءسوزىن ساراپتاپ الايىن دەگەنى مە، ءايتۋىر اسىعاتىن ەمەس. ەندى ءبىر سالدەسىن باسىندا قوي تاستار قارۋىتقان بيىك توبەنىڭ تۇسىنان وتە بەرە اتىنىڭ باسىن ىركە تارتىپ وڭ اياعىن ۇزەڭگىدەن شىعارىپ بەتىن سيپادى. ءالىمنىڭ ارەكەتىننەن بۇل توبەدە مولا بارىن تۇسىنگەن سەرىكتەرى دە قارتتىڭ جاساعانىن قايتالاپ وڭ اياقتارىن ۇزەڭگىدەن الىپ كۇبىرلەي بەتتەرىن سيپاستى.— ەسكى قورىم عوي، -دەپ قويدى ەندى سەرىكتەرىنە بۇرىلىپ. -بۇل ماڭاي مەنىڭ بايىرعى مەكەنىم. ەرتەرەكتە وسى توبەنىڭ شەتىنە ءبىر جاباعىمدى ءوز قولىممەن جەرلەگەنىم بار. قايران جانۋاردىڭ باعى جانباي كەتتى عوي -دەپ، تاعى توقتادى قاريا. بۇل ءالىم ايتار اڭگىمەنىڭ العى ءسوزى ەكەنىن تۇسىنگەن ەكى سەرىگى اتتارىن تەبىنە شوقىتىپ قاريانىڭ قوس قاپتالىنان قاتارلاسا جاقىنداي بەردى.— كوكە -اۋ، ادامشا جەرلەيتىندەي ول جاباعىڭىزدىڭ قانداي قاسيەت بار ەدى -دەپ العاشقى سۇراقتارىن دا قويىپ ۇلگەردى.— وسى سەندەر "بۋىنسىز جۇيرىك" دەگەندى ەستۋلەرىڭ بار ما؟ دەپ ەكەۋىنە قارسى سۇراق قويدى، قاريا.سەرىكتەرىنىڭ ءبىرى "جوق" دەسە، ەكىنشىسى، "ەستۋىم بار، بىراق كوزبەن كورمەدىم - دەستى.— قازاقتا، "تۇلپاردىڭ اياعى تالمايدى، بەلى تالادى، سۇڭقاردىڭ قاناتى تالمايدى موينى تالادى" دەگەن بار. ال، اياعى دا، بەلى دە تالمايتىن جۇيرىكتى ناعىز بۋىنسىز جۇيرىك ەكەن دەپ ايتادى. مىنە، مەن سول بۋىنسىزدى كوزبەن كورىپ، قولمەن ۇستاعان اداممىن. بىراق بۇيىرماعان ءبارىبىر بولمايدى ەكەن، جاباعىدان تايعا شىعار تۇسىندا قاسقىرعا الدىرىپ قاپىدا ايىرىلىپ قالدىم -دەپ، ءالىم قاريا ودان ءارى ىركىلمەي اڭگىمەسىن باستاپ كەتتى.— ول ۋاقىتتار قىلشىلداعان جاس كۇنىم. اكەم مارقۇم ۇيلەندىرىپ، ءۇي تىگىپ جۇرت قاتارلى ەنشىمدى بەرىپ بولەك شىعاردى. وتاۋ ءۇي بولىپ بولەك شىققاندا ەنشىمە تيگەنى جىلقىدان ءبىر بيە، اشا تۇياقتىدان العانىم ءبىر بۇزاۋلى سيىر مەن بەس ەشكى، بەس قوي بولدى. سودان جالعىز بيەگە سالار ايعىرىم، استىما مىنەر اتىم جوق بەس ەشكىمدى ايداپ، وزەن جاعالاپ، تاۋ ساعالاپ ءايتۋىر كۇنەلتىپ ءجۇردىم. ۇرەرگە ءيتى جوق، سىعارعا ءبيتى جوق كوشكە ەرمەيتىن "جاتاق" اتانىپ قاراتۋدىڭ ءبىر قويناۋىندا ءومىر ءسۇرىپ جاتتىم. كاسىبىم قاقپان قۇرىپ، اڭ اۋلاۋ. قونىسىما جاقىن ماڭدا قاسقىردىڭ اپانى بار. سول اپاندى ەكى قاسقىر مەكەندەيتىن. جايلاۋدان ەل كوشكەندە ماعان قوڭسى اتاۋلىدان قالاتىن وسى ەكى قاسقىر. وزدەرى كوزگە دە كوپ تۇسە بەرمەيدى، مالىما دا زيانى تيگەن ەمەس. ولارعا مەندە تيمەيمىن. قايتا ۇيدەن شىققان سۇيەك- ساياقتى، اڭنىڭ تەرى-تەرسەگىن سولارعا اپارىپ بەرىپ ءجۇردىم. كەيدە اڭننان ولجالى قايتسام قىزىل ەتتەن دە ءبىر كەسىپ تاستاپ كەتەمىن. بار ويىم، مەن جوقتا ازىن اۋلاق مالىما زيانىن تيگىزبەسە بولدى، دەيمىن. قاسقىر قوڭسىمەن وسىلاي ءوز ارا سىيلاسىپ، ءتۇسىنىسىپ ءجۇرىپ جاتتىق. ارادا ەكى جاز، ەكى قىس ءوتىپ مەن ەكى بالالى بولدىم، قوڭسىم دا قوس بولتىرىك ەرتكەن. سول جىلى ەرتە كوكتەمدە مەنىڭ قورامدا ءبىر الا قوزى پايدا بولدى. مەن تاڭمىن. ەل قىستاۋدان ءالى قايتا قويعاماعان، تاۋ ىشىندە جالعىز ءۇيمىن، الا قوزى قايدان ءجۇر؟، دەيمىن. قوزىنى ۇستاپ ابايلاپ قاراسام ءجۇنى يت تالاعانداي ۇيپا-تۇيپاسى شىققان، ءوزى اياعىننان ارەڭ تۇر. ءارى ويلاپ، بەرى ويلاپ اقىرى بۇل نە دە بولسا قۇدايى قوڭسىم اكەلگەن قوزى بولار دەپ توپشىلادىم. بولتىرىكتەرىنە تيمەي، سۇيەك- ساياق تاستاعانىما جاساعان قايىرىمى شىعار - دەپ، اقىرى الا قوزىنى اسىراپ الدىم.ۋاقىت وتە بەردى. قۇدايدىڭ قۇدىرەتى شەكسىز عوي، قاسقىر قوڭسىم اكەلگەن الا قوزى ماعان قۇت بولىپ كەلدى. الدىمداعى مال باسى كوبەيىپ وسە بەردى، وسە بەردى. باس اياعى ون جىلدىڭ شاماسىندا ورتا شارۋادان اسىپ مەن دە اۋقاتتىلاردىڭ قاتارىنا قوسىلىپ قالدىم. ەل قاتارى مالدىڭ جايىن كۇيتتەپ قىس قىستاۋعا، جاز جايلاۋعا كوشىپ، "كەدەي، جاتاق" اتانۋدان قۇتىلدىم. جۇيتكىگەن جۇيرىك ءمىنىپ، ۇيىرلەپ جىلقى ايدادىم. جيعان مالىمنىڭ جارتىسى باياعى الا قوزىنىڭ تۇقىمى بولعاسىن ەل اۋزىندا "الا قويلى ءالىمباي" اتاندىم. قوناقتا كۇتەمىن، قونناققا دا بارامىن، تامىر-تانىس كوبەيىپ كۇننەن كۇنگە مارتەبەم ارتا بەردى. ءبىر كۇنى ۇيىمە جولاۋشىلاپ قوناق كەلىپ ءتۇستى. سۇراسا كەلە بىلگەنىم سىردىڭ بويىن جايلاعان باي قازاقتىڭ ءبىرى ەكەن. مەنى سىرتتاي ەسىتىپ ارنايى ىزدەپ كەلىپتى. كەلگەن قوناقتى قوي سويىپ كۇتتىم. قىزىقتىڭ باسى وسىدان باستالدى. قىزىق بولعاندا بىلاي:— سەنىڭ قالاي "الا قويلى ءالىمباي" اتانعانىڭدى بىلەمىن -دەدى، قوناق. -بىلگەندىكتەن ارنايى ىزدەپ كەلدىم. سەنى بىلايعى جۇرت "قاسقىرباي" دەپ تە اتايدى. بىراق سەنى بايىتقان سول الا قوزى ءتۇبى مەنىڭ مالىم!، -دەپ توتەسىنەن بىراق قويسىن. كۇنگەيلىك قوناقتىڭ توسىن سوزىنە تاڭىرقاپ، ءارى ابدىراپ قالعان مەن،— الا قوزى سەنىڭ مالىڭ ەكەنىن قالاي دالەلدەيسىڭ -دەيمىن عوي.— دالەلدەيمىن، -دەدى قوناق. -سەنىڭ بۇگىن ماعان ارناپ سويعان قويىڭ الا قويدىڭ تۇقىمى. سول قويدىڭ جاۋىرىن سۇيەگىن الىپ كەل. جاۋىرىندى كۇن كوزىنە توسىپ قارايمىز، ەگەر جاۋىرىننان بارماقتاي قارا داق كورىنسە مال مەنىكى -دەدى. جينالعان جۇرتقا قىزىق كەرەك، دەرەۋ جاۋىرىندى الىپ كۇن كوزىنە كولەگەيلەپ قاراي باستادىق. قوناعىم ايتقانداي جاۋىرىننىڭ جۇقا قاناتىنان بارماقتاي قارا داق بايقالدى. كەزەك كەزەك قارايمىز، كورەتىنىمىز سول بارماقتاي قارا داق. اقىرى قوناعىما ءتانتى بولماسقا امالىم قالمادى. بىراق، قىرسىققاندا سول ءتۇنى جىلقىعا قاسقىر شاۋىپ انە مىنە تۋعالى جۇرگەن بوز بيەنى جارىپ كەتىپتى. دەر كەزىندە جىلقىشىلار ارالاسىپ قارىنى اقتارىلعان بيەنى باۋىزداپ، قۇلىنىن ءتىرى كۇيىندە ۇيگە الىپ كەلدى. مەن تاعى دا اڭ تاڭمىن. قاسقىرمەن دوس بولىپ مال باسىن كوبەيتكەنىم بولماسا ومىرىمدە قاسقىرعا مال الدىرعان ادام ەمەسپىن. بۇل قالاي بولعانى؟ الدە قوناعىم قۇتىمدى قاشىرعالى كەلدى مە؟ قۇتتى قوناق بولسا قويىم ەگىز تۋار ەدى... بۇل ىستە قوناعىم تاعى دا كورەگەندىك تانىتتى. ءوزى دە تەگىن ادام ەمەس ەكەن، ويىمدى وقىپ قويعانداي،— ءاي، ءالىمباي -دەپ باستادى اڭگىمەسىن. سەن مەننەن تەككە كۇدىكتەنبە. ساعان كەتكەن ءبىر الا قوزىدان مەنىڭ داۋلەتىم ورتايىپ قالعان جوق، قۇدايعا شۇكىر. مەن سەننەن مال داۋلاپ كەلگەنىم جوق، سونى بىلگەيسىڭ. مۇندا باسقا ءبىر گاپ بار سياقتى -دەدى. -سەن تالاي جىل قاسقىرمەن قوڭسى تۇردىڭ، تاتۋ بولدىڭ، مالىڭا مال قوسىلىپ باي بولدىڭ. ەندى كەلىپ جىلقىڭدى جارىپ كەتسە بۇل تەگىن ەمەس. اتام قازاقتان ايتىلىپ كەلە جاتقان اڭگىمە بار، "ءبورى شىن جۇيرىكتى بيەنىڭ ىشىندە جاتقاننان تانيدى دا بولاشاق تۇلپاردىڭ تۇياعىن جەرگە تيگىزبەي ولتىرەدى" دەگەن. تۇلپار تۋسا ادىمىن اشتىرماي جون ارقاسىن بۇزاۋ ءتىس قامىشى تىلگىلەيتىنىن بىلەدى ولار. ال سەن قانشا جەردەن قاسقىرعا سەنگەنىڭمەن ءبورى قاشاندا بورىلىگىن جاسايدى. ءداۋ دە بولسا وسى بوز بيەنىڭ قۇلىنى سول بۋىنسىز تۇلپاردىڭ ءوزى بولار تەكسەرىپ كورەيىك، -دەسىن. مەنى تاڭ قالدىرۋدان جالىقپاعان قوناعىم تەگىن ادام بولمادى. كۇن شۋاقتا شاراناسى شالا كەۋىپ تالتىرەكەتەپ تۇرعان قۇلىننىڭ قاسىنا باردى دا بەل ومىرقاسىن بارماعىمەن باسىپ، باسىپ كورىپ باسىن شايقادى. نە ايتار ەكەن دەپ ەسىم كەتىپ، اۋزىنا قاراپ مەن تۇرمىن. قوناق قۇلىننىڭ بەلىن تاعى سيپادى، باس بارماعىن باتىرا تاعى باستى، تاعى باسىن شايقادى. ءسويتتى دە، -ناعىز تۇلپار ەكەن، بەل ومىرتقاسىندا بۋىن جوق، بىلقىلداپ تۇر -دەسىن.— ويباي، بۋىنى قاتپاعان قۇلىنىڭ بەلى بىلقىلداماي قايتەدى ەندى؟، -دەيمىن مەن.— ءوزىڭ ۇستاپ كور، -دەدى قوناق. -سەنبەسەڭ باسقا قۇلىندارمەن سالىستىر. بەلىن باسىپ كورسەڭ شوقتىقتان قۇيىمشاققا دەيىن ۇزىن ومىرتقانىڭ قابىرعامەن قابىسقان تۇسى تۇتاس شەمىرشەك، بىلقىلداپ تۇر. ال، سيپاعاندا قىر ارقاسى ءبىر تەگىس، بۋىنى جوق، -دەدى.مۇنى ەستىگەن مەندە ەس قالمادى.مۇندايدى بۇرىن كىم كورىپ، كىم بىلگەن دەيسىڭ. سونىمەن قويشى ايتەۋىر، قوناعىمدى تاعى ءبىر كۇن قوندىرىپ، وزىنە ريزاشىلىعىمدى ءبىلدىرىپ، استىنا ات، ۇستىنە شاپانىن جاۋىپ كۇنگەيىنە شىعارىپ سالدىم. جەتىم قۇلىندى جاڭا تۋعان بيەگە تەلىپ، ەل كوزىنەن تاسالاپ اسىراي بەردىم. بىراق بار عۇمىرى ءبىر قار باسىپ ۇلگەرۋگە عانا جەتتى. وزىنە ارنايىلاپ كيىز ءۇي تىگىپ، قاراۋلداپ ءجۇرىپ باقسامدا اقىرى قاسقىرعا الدىرىپ الدىم. اڭدىعان قاسقىر كيىز ءۇيدىڭ ىرگەسىن قازىپ كىرگەن ەكەن. سەرتىنە بەرىك بورىلەر ەكەن اقىرى دەگەنىنە جەتىپ تىندى. "قاپ!" دەپ سان سوعىپ مەن قالدىم. جانۋار بوز بيەدەن تۋسادا شىمقاي تورى، تۇرقى بولەك قۇلىن ەدى باعى جانباي كەتتى، قايتەيىن. ءتىرى بولعاندا ءسوزسىز قازاق دالاسىن دۇبىرلەتكەن تۇلپار بولار ەدى. مەنىڭ بار قولىمنان كەلگەنى تورى قۇلىننىڭ سۇيەگىن ادامشا جەرلەۋ عانا بولدى. وسى وزدەرىڭ كورگەن ەسكى قورىمنىڭ ەتەگىنە تامان اپارىپ كومدىم. كومەردە پەندەشىلىكپەن قىزىعۋشىلىعىم ارتىپ قىر ارقاسىن باكىمەن ءتىلىپ، تەرىسىن رەپ، رەپ جىبەرگەندە "و، توبا"، دەپ جاعامدى ۇستادىم. كۇنگەيلىك قوناقتىڭ ايتقانى ءدال ەكەن. بۋىن جوق! تۇتاس اق شەمىرشەك سەكىلدى بىردەمە. ودان ارى تىلگىلەي بەرۋگە دە ءداتىم بارمادى. توپىراقپەن جاۋىپ باسىنا ءبىراز تاس ءۇيىپ كەرى قايتتىم. تاقىمىما ءتيىپ ۇلگەرمەگەن تۇلپارعا ءىشىم ۋداي اشىعانمەن امال نەشىك، قالعان مالدىڭ قايىرىن بەرسىن دەپ ىشتەي ويلاپ قاسقىلارعا كەك ساقتامادىم. قايتا ىرزىق، نەسىبەمدى وسىلاردان تاپتىم عوي دەپ ءبىر قويدى وڭگەرىپ قاسقىردىڭ اپانىنا باردىم. بىراق ولاردىڭ الدە قاشان ءىزىن سۋىتقانى بىردەن بايقالدى. اپاننىڭ اۋزىن ورمەكشى تورلاپ تاستاپتى. جەر اۋىپ كەتكەن بولار دەپ توپشىلادىم. ارامىز التى ايعا جۋىق اڭدىسۋمەن وتكەسىن ادامزاتتان ەندى جاقسىلىق بولماس دەگەن بولار. قايتسىن ەندى. تالاي جىلعى ەسكى قوڭسىمەن وسىلاي كەتىسىپ تىندىم. قاسقىرلار كەتكەسىن كوپ وتپەي بۇل وڭىردەن دە بەرەكە كەتتى. سابەت ۇكىمەتى ورناپ، باي بىتكەندى قۋدالاپ، ونىڭ اقىرى اتاقتى "اقىربايدىڭ بالاسى اشتان ولگەن زامان" بولدى. مەنى العاشقىدا ورتا شارۋاعا جاتقىزىپ مالىڭا تيمەيمىز دەگەن. بىراق ءوز تۋىستارىم قايتا، قايتا ارىز جازىپ اقىرى مالىمدى الىپ، ءوزىمدى جەر اۋدارىپ تىندى. سول باياعى بار بولساڭ كورە المايتىن، جوق بولساڭ بەرە المايتىن اعايىننىڭ ءىسى دا. اعايىننان كوڭىلىم قالىپ كەتكەن سوڭ با قايدام، جات جەردە جۇرگەن جىلدارىمدا تۋىستى ەمەس ەسكى قوڭسىم ەكى قاسقىردى كوبىرەك ويلايتىنمىن. تاعى بولسا دا سولارعا دەگەن ساعىنىشىم كەۋدەمدى كەرنەپ تۇراتىن. نەگە كەتتى ەكەن؟، دەيمىن كەيدە.تاس تۇياعى وت شاشقان تۇلپاردان قۇتىلعانمەن، تۋعان جەردەن اۋا كوشۋدىڭ ازابىن تاتپادى دەيمىسىڭ، جازعاندار..
一一一一一一一一一一一一一一一一一一一一一一一一一一一一一一
管理员微信号：kwabol
一一一一一一一一一一一一一一一一一一一一一一一一一一一一一一
KWABOL微信平台是一个内容丰富的哈萨克语言公众平台，
我们永久支持原创，社会和谐，个人发展与共享知识 。
感谢您的支持与关注！
