مازمۇنى ماعىنالى،
تاريحى ۇزاق،
وقىرمان سانى كوپ
كۋابول ءۇنحات تەكشەسى
مي ەموتسياسىنىڭ ءومىرى 大脑的情绪生活![]()
اۋەجايدىڭ كۇتۋ زالىندا كەنەت حابارلاما ەستىلەدى، ۇشۋدىڭ بەلگىلەنگەن ۋاقىتى بەلگىسىز مەرزىمگە اۋىستىرىلدى. وسى ساتتە اينالاداعى ادامداردى باقىلاساڭىز، ولاردىڭ رەاكتسيالارى ءارتۇرلى ەكەنىن كورەسىز. بالا جەتەكتەپ جۇرگەن جاس انا شاعىمدانىپ، تاماقتانۋ ايماعىنا بەت الادى؛ رەتتى كاستيۋم كيىنگەن ايەل بايسالدى تۇردە تىركەۋ قاقپاسىنا جاقىنداپ، قىزمەتكەرلەردەن رەيستى وزگەرتۋىن سۇرايدى؛ ءساندى كيىنگەن، شاشى اعارعان ەر ادام اشۋلى تۇردە ايقايلايدى، ونىڭ رەنىشى تەك وزىنە عانا باعىتتالعان سياقتى. ءبىر ستۋدەنت ءالى دە مۋزىكا تىڭداپ وتىر، بۇل جاعداي وعان ەش قاتىسى جوق سياقتى. ۇقساس وقيعاعا ادامداردىڭ پوزيتسياسى نەگە وسىنشالىقتى الۋان ءتۇرلى؟ادامداردىڭ ىشكى تۇسىنىكتەرى ءارتۇرلى بولعاندىقتان، ۇشۋ ۋاقىتىنىڭ بەلگىسىز مەرزىمگە اۋىستىرىلۋىنا ءارتۇرلى رەاكتسيا جاسايدى. باسقا ءبىر تۇسىنىكتەمە – ادامداردىڭ مىنەزى ءارتۇرلى بولعاندىقتان، ءبىر وقيعاعا ءارتۇرلى ەموتسيالىق جاۋاپ بەرەدى.ءوز مىنەزىڭىزدى انىقتاڭىز.مىنەز – تۇلعالىق قۇرىلىمنىڭ ماڭىزدى كورنىسى، ول ەموتسيالىق رەاكتسيانىڭ جەكە ايىرماشىلىقتارىن تۇسىندىرەدى. ينديۆيدۋۋمنىڭ ەموتسيا تۇرلەرى، ينتەنسيۆتىلىگى، ۇزاقتىعى بويىنشا ايىرماشىلىقتارى بار. كوگنيتيۆتىك پسيحولوگتاردىڭ پىكىرىنشە، ەموتسيا – بۇل كەدەرگى، بىراق دەۆيدسون ولاي ويلامايدى. دەۆيدسوننىڭ ەموتسيالاردى باقىلاۋى مەن ەكسپەريمەنتتەرى ادامداردىڭ ءارتۇرلى وقيعالارعا ەموتسيالىق جاۋاپتارىنىڭ ۇلكەن ايىرماشىلىقتارى بار ەكەنىن انىقتادى، بۇل ايىرماشىلىقتاردىڭ ءتۇپ-تامىرى ءارتۇرلى مي بەلسەندىلىگىنىڭ فورمالارىندا جاتىر. ءارتۇرلى ينديۆيدۋالدى ايىرماشىلىقتار ءارتۇرلى مي ومىرىنە اكەلەدى. دەۆيدسون ەموتسيانىڭ التى ولشەمىن ۇسىندى، ءاربىر ولشەم ءبىر نەيروندىق ەرەكشەلىكتى بىلدىرەدى جانە سولدان وڭعا قاراي وزگەرەتىن ۇزدىكسىز قيسىققا سايكەس كەلەدى.情绪风格是人格结构的重要方面,是解释情绪反应个体差异的基础。个体在情绪类型、强度、持续时间上的的差异。在认知心理学家看来情绪是一种干扰，而戴维森不这样认为，戴维森对情绪的观察和实验发现人们对各种事件情绪差异很大，差异根源在于不同大脑活动形式。不同的个体差异导致不同大脑生活。戴维森提出情绪六维度，每个维度代表一种神经特征，对应一个从左到右连续变化的曲线。ولشەم 1: ەموتسيالاردى رەتتەۋ – قيىندىقتارعا تاپ بولعاندا ءسىز كۇيرەيسىز بە الدە قايسارلىق كورسەتەسىز بە؟ مىسالى، جۇبايىڭىزبەن ۇرىسىپ قالعاندا، باياۋ قالپىنا كەلەتىن ادام ۇزاق ۋاقىت بويى قايعىرىپ، رەنجيدى؛ ال تەز قالپىنا كەلەتىن ادام بۇل تۋرالى ۇمىتادى، ادامدار ءجيى ايتاتىن "كەك ساقتاماۋ" سياقتى. مۇنى قازاق «جاقسىنىڭ وكپەسى شاي ورامال كەپكەنشە» دەپ سيپاتتايدى. دەمەك جاقسى ادامنىڭ ءبىر بەلگىسى- رەنجىسەدە تەز قالپىنا كەلە الادى.![]()
ولشەم 2: ومىرگە دەگەن كوزقاراس ومىرگە دەگەن كوزقاراسىڭىز وپتيميستىك پە الدە پەسسيميستىك پە، (乐观还是悲观) ياعني وڭ ەنەرگيالى ويلاۋ نەمەسە تەرىس ەنەرگيالى ويلاۋ. مىسالى، جارتى ستاكان سۋعا قاراپ، ءپوزيتيۆتى ادام ءالى دە جارتى ستاكان سۋ بار دەپ ويلايدى، ال نەگاتيۆتى ادام تەك جارتى ستاكان سۋ عانا قالعان دەپ ويلايدى.ولشەم 3: الەۋمەتتىك قابىلداۋ – باسقالاردىڭ پسيحولوگيالىق جاعدايىن نەمەسە ەموتسيالىق جاعدايىن انىق تۇسىنە الاسىز با؟ مىسالى، الەۋمەتتىك قابىلداۋى وتكىر ادام ءاردايىم باسقالاردىڭ سەزىمدەرىن جاقسى تۇسىنەدى، ءتىپتى ولاردىڭ وزدەرىنەن دە جاقسى تۇسىنەدى. كەرىسىنشە، سىزبەن سويلەسكەن ادام ءسىزدىڭ سوزدەرىڭىزدەن رەنجىپ قالسا، ءسىز ونى سەزبەسەڭىز، وندا ءسىزدىڭ الەۋمەتتىك قابىلداۋىڭىز باياۋ دەگەندى بىلدىرەدى.ولشەم 4: ءوزىن-ءوزى تانۋ – ىشكى "مەنىڭىزدى" قانشالىقتى جاقسى تۇسىنەسىز؟ مىسالى، ءسىز بالاڭىزعا اشۋلانعان بولساڭىز، ەگەر ءسىز بۇل اشۋدىڭ سەبەبى بالانىڭ تاپسىرماسىن دۇرىس ورىنداماۋى ەمەس، جۇمىس ورنىندا العان قىسىمىڭىز ەكەنىن تۇسىنسەڭىز، ءسىزدىڭ ءوزىڭىزدى تانۋىڭىز جوعارى دەڭگەيدە. ولاي بولماسا، ءسىزدىڭ ءوزىڭىزدى تانۋىڭىز باياۋ دەگەن ءسوز.ولشەم 5: جاعدايعا سەزىمتالدىق – ءارتۇرلى الەۋمەتتىك جاعدايلاردى، ادەتتەر مەن ەرەجەلەردى اجىراتا الاسىز با؟ مىسالى، كليەنتتىڭ ۇيىنە بارۋ مەن سىنىپتاستار جينالىسىنا قاتىسۋ ءارتۇرلى جاعدايلار، ءارتۇرلى الەۋمەتتىك ەتيكەت تالاپ ەتەدى. جاعدايعا سەزىمتال ادام كليەنتتىڭ ۇيىندە كىشىپەيىل بولىپ، كوپ تىڭدايدى؛ ال سىنىپتاستار جينالىسىندا جايدارلى بولادى. جاعدايعا سەزىمتالدىعى تومەن ادام ىڭعايسىز اتموسفەرا تۋعىزۋى مۇمكىن. قانداي ورتادا شەشىلىپ، قانداي ورتادا تىنىش ادامعا اينالۋدى ءبىلۋ- ول دا ادامنىڭ ءبىر ىشكى قابىلەتى.![]()
نازار شوعىرلاندىرۋ قابىلەتى. مىسالى، جاس ماۋزىدۇڭ قاتتى شۋدىڭ ورتاسىندا كىتاپ وقي الادى. كەرىسىنشە، كەيبىر بالالار ساباق بارىسىندا اينالاسىنداعى سىنىپتاستارىنىڭ جانە تەرەزەدەن تىسقارىنىڭ ارەكەتتەرىنە نازار اۋدارىپ، وڭاي الاڭدايدى. مۇنداي بالالاردىڭ نازار شوعىرلاندىرۋ قابىلەتى تومەن بولۋى مۇمكىن، ءتىپتى گيپەراكتيۆتىلىككە (مازاسىزدىققا) بەيىم بولۋى دا ىقتيمال.ءارتۇرلى ادامداردىڭ ەموتسيالىق ءستيلى ءارتۇرلى، ءسىزدىڭ وسى التى ولشەمنىڭ جيىنتىعى ءسىزدىڭ قانداي ەموتسيالىق ستيلدەگى ادام ەكەنىڭىزدى انىقتايدى.ەموتسيالىق ستيل ءسىزدىڭ ومىرىڭىزگە قالاي اسەر ەتەدى؟![]()
زامانىمىزدىڭ عىلىمى استما ناۋقاستارىن زەرتتەۋ كەزىندە سترەسستىڭ دەنەنىڭ اللەرگيالىق رەاكتسيالارىن ايتارلىقتاي ناشارلاتاتىنىن انىقتادى؛ ەڭ سەزىمتال ناۋقاستار ەموتسيالاردى رەتتەۋ ولشەمىندە باياۋ دەڭگەيگە جاقىن؛ ال ءوزىن-ءوزى تانۋ قابىلەتىنىڭ تومەندىگى استما ناۋقاستارىنا پايدا اكەلەدى. ءپوزيتيۆتى ەموتسيالار دەنساۋلىققا ۇلكەن اسەر ەتەدى: ءپوزيتيۆتى ەموتسيالار فيزيولوگيالىق فۋنكتسيالارعا تىكەلەي اسەر ەتىپ، جۇرەك-قان تامىرلارى جۇيەسىن، نەيروەندوكريندىك جۇيەنى، گورموندىق جۇيەنى تەجەيدى، سونداي-اق ءوسۋ گورمونىن، پرولاكتيندى جانە وكسيتوتسيندى ارتتىرادى؛ ينفەكتسيالارعا قارسى تۇرۋدى تيىمدىرەك ەتىپ، قان قىسىمىن تومەندەتەدى. سوندىقتان ەموتسيالىق ستيل ادامداردىڭ فيزيولوگيالىق جۇيەسىنە اسەر ەتىپ، دەنساۋلىعىن انىقتايدى. ارينە، يدەالدى ەموتسيالىق ءومىر جوق. ادامنىڭ ەموتسيالىق ءستيلى تىم ەكسترەمالدى بولسا، بۇل پاتولوگيالىق ومىرگە اكەلۋى مۇمكىن، مىسالى، دەپرەسسيا: دەپرەسسيامەن اۋىراتىن ناۋقاستار قۋانىش، قاناعاتتانۋ، ماقتانىش سياقتى ءپوزيتيۆتى ەموتسيالاردى سەزىنە المايدى، ءپوزيتيۆتى ەموتسيالاردىڭ جەتىسپەۋشىلىگى دەپرەسسيامەن اۋىراتىن ناۋقاستاردىڭ جوسپار قۇرۋ، بولاشاقتى بولجاۋ جانە ماقساتتارعا جەتۋ ءۇشىن ناقتى ارەكەت ەتۋ قابىلەتىنىڭ بولماۋىنا اكەلەدى. ەموتسيالىق ستيل ومىرگە اسەر ەتەدى، مي بەلسەندىلىگى مەن ءارتۇرلى فيزيولوگيالىق فۋنكتسيالار اراسىندا تىعىز بايلانىس بار.جوعارىداعى ماڭىزدى عىلمي تۇسىندىرمەدە شەتتەن كىرگەن تەرميندەر كوپ بولعاندىقتان حانزۋشاسىن دا ۇسىنا كەتەيىن.现代科学对于哮喘患者的研究发现压力可以让身体过敏源显著恶化；最敏感的患者在情绪调整这个维度上靠近缓慢这个水平；而自我觉察能力下降对于哮喘患者有好处。积极情绪在很大程度上对于健康产生好的影响：积极情绪直接作用于生理机能抑制心血管系统、神经内分泌系统、荷尔蒙系统，还可以提高生长激素、催乳素和催产素；能够更有效的抗击感染，降低血压。所以：情绪风格影响人们生理系统进而决定健康。当然不存在，理想的情绪生活。一个人情绪风格比较极端可能会导致病态生活，比如抑郁症：抑郁症患者无法感受到快乐、满足、骄傲等积极情绪，积极情绪的缺失造成抑郁症患者难以制定计划、无法对未来作出预期、也很难向目标采取实际行动。情绪风格影响生活，大脑活动和各种生理机能存在密切联系。ەموتسيالىق ءستيلدى قالاي وزگەرتۋگە بولادى.ەموتسيالىق ءستيل دەگەنىمىز قازاقتىڭ جالپاق تىلىندە «مىنەز» دەگەنگە جۋىقتاۋ. اباي اتامىز: ەگەر قولىمدا زاڭ زاكۇنى تولىق ادام بولسام، مىنەزدى وزگەرتۋگە كەلمەيدى دەگەننىڭ ءتىلىن كەسەر ەدىم» دەيدى. ەندى عىلمي زەرتتەۋلەرگە نازار اۋدارايىق:تۋا بىتكەن كورۋ قابىلەتىنەن ايىرىلعان ناۋقاستار ساۋساقتارىمەن بەدەرلى برايل ارىپتەرىن ۇيرەنگەننەن كەيىن، ولاردىڭ مي قىرتىسىنىڭ قوزعالىسى مەن سەزىمتال ايماقتارى وزگەرەدى. ولاردىڭ ميىنىڭ كورۋ قىرتىسى كوزدەن كەلگەن كورۋ سيگنالدارىن ەمەس، ساۋساقتان كەلگەن جاناسۋ سيگنالدارىن وڭدەي باستايدى؛ سوندىقتان كورۋ قابىلەتىنەن ايىرىلعان ادامداردىڭ جاناسۋ سەزىمى وتە وتكىر، ال كەرەڭ ادامداردىڭ كورۋ قابىلەتى وتە وتكىر. سەزىمدىك تاجىريبە ميدىڭ قايتادان قۇرىلىمدانۋىنا مۇمكىندىك بەرەدى. تابيعات ادام ميىنا يكەمدىلىك سىيلاعان، بۇل ميدىڭ قورشاعان الەمنىڭ تالاپتارىنا ۇزدىكسىز بەيىمدەلە الاتىنىن دالەلدەيدى.ەندەشە، مىنەزدى قالاي وزگەرتۋگە بولادى؟مي ىشىندەگى وزگەرىستەر – كوگنيتيۆتىك مىنەز-قۇلىق تەراپياسى جانە مەديتاتسيا. ![]()
بۇل ەكى ءادىس ميدىڭ بەلگىلى ءبىر كونتۋرلارىنىڭ فۋنكتسيالارىن وزگەرتۋگە قابىلەتتى، وسىلايشا ءسىز الەۋمەتتىك سيگنالداردى كەڭىرەك قابىلداي الاسىز، ءوزىڭىزدىڭ دەنە جانە جان-دۇنيەڭىزگە سەزىمتال بولاسىز جانە ءپوزيتيۆتى ومىرلىك كوزقاراستى ساقتاۋ وڭاي بولادى. كوگنيتيۆتىك مىنەز-قۇلىق تەراپياسى پاتسيەنتتەرگە ءوز ەموتسيالارى، ويلارى جانە ارەكەتتەرىنە راتسيونالدى جاۋاپ بەرۋىنە كومەكتەسەدى، ولاردىڭ قاتە ارەكەتتەرى مەن ويلاۋ تاسىلدەرىن قايتا قاراۋعا باعىتتايدى. مەديتاتسيانىڭ ءارتۇرلى فورمالارى ەموتسيالىق ءستيلدىڭ التى ولشەمىندە ءوزىڭىز قالاعان باعىتتا دامۋعا كومەكتەسەدى؛ زەيىن مەديتاتسياسى – بۇل ءوزىڭىزدىڭ ءاربىر ويىڭىزدى، سەزىمىڭىزدى، كوڭىل-كۇيىڭىزدى باعالاماي، بايقاۋ، ولاردى ەشقانداي وزگەرتۋسىز قابىلداۋ.مي سىرتىنداعى وزگەرىستەر – ءوزىڭىزدىڭ قورشاعان ورتاڭىزدى جانە ءىس-ارەكەتتەرىڭىزدى قايتا رەتتەۋ. كەيىنگى ورتا ەموتسيالىق ستيلگە پلاستيكالىق اسەر ەتەدى. ەگەر ءومىر ءسۇرۋ ورتاسى تۇراقتى بولسا، ءسىزدىڭ تەمپەرامەنتىڭىز بەن ەموتسيالىق ستيل ولشەمدەرىڭىز دە تۇراقتى بولادى، كەرىسىنشە بولسا، كەرىسىنشە اسەر ەتەدى. دوستار تابۋ، الەۋمەتتىك بايلانىس، فيتنەسپەن اينالىسۋ؛ جاڭا ورتا مەن جۇمىسقا بەيىمدەلۋ – ۇلكەن وزگەرىستەر.مەن – جۇرەك كەڭەسشىسى رەتىندە سىزبەن بىرگە ءوزىن-ءوزى جەتىلدىرۋ جانە ەموتسيالاردى باسقارۋعا نازار اۋدارامىن.ەموتسيالاردى رەتتەۋ قابىلەتى (مىنەزدى دۇرىستاۋ)![]()
- زەيىن مەديتاتسياسى – ساتسىزدىككە قاتىستى نەگاتيۆتى ويلاردان قۇتىلۋعا كومەكتەسەدى، ماڭداي قىرتىسى مەن بادامشا بەز اراسىنداعى بايلانىستى نىعايتىپ، تىنىشتىق پەن سابىرلىقتى دامىتادى.- سونىمەن قاتار، كوگنيتيۆتىك تەراپيا جانە كارۋنا مەن تەت تۇيسىگىن دامىتاتىن ادىستەر (ەمپاتيا مەن جاناشىرلىقتى دامىتۋ) قولدانۋعا بولادى.ومىرگە دەگەن كوزقاراستى رەتتەۋ"باقىت تەراپياسى" (well-being therapy): يتاليان عالىمى دجوۆانني فاۆا ۇسىنعان بۇل ءادىس باسقا ادامدار مەن ءوزىڭدى ماقتاۋ ارقىلى باقىت سەزىمىن ارتتىرادى. مىسالى، الەۋمەتتىك قارىم-قاتىناستاردا باسقالاردى ءجيى ماقتاۋ ارقىلى ءومىردى جىلۋلىق پەن ماحابباتقا تولتىرۋعا بولادى.ميدىڭ بەلسەندىلىك ەرەكشەلىكتەرى: جوعارى دەڭگەيدەگى فۋزيفورمدى قاتپار بەلسەندىلىگى جانە تومەن دەڭگەيدەگى بادامشا بەز بەلسەندىلىگى. وتە سەزىمتال جاعدايدى وزگەرتۋ ءۇشىن فۋزيفورمدى قاتپاردى باسەڭدەتۋ جانە بادامشا بەزدى نىعايتۋ قاجەت. ادامداردىڭ كوزقاراسىنا نازار اۋدارۋدى ۇيرەنۋ، ويتكەنى كوزقاراس – ادامنىڭ ەموتسيالىق كۇيىنىڭ ەڭ شىنايى بەلگىسى.ءوزىن-ءوزى تانۋ قابىلەتىن رەتتەۋ1. كوگنيتيۆتىك مىنەز-قۇلىق تەراپياسىمىسالى، دەنەنىڭ بەلگىلى ءبىر بولىكتەرىنە نازار اۋدارۋ ارقىلى ءوزىن-ءوزى تانۋ سەزىمىن ارتتىرۋعا بولادى. مۇرىنعا نەمەسە اياق ساۋساقتارىنا نازار اۋدارۋ ارقىلى ۋاقىت وتە كەلە ءوزىن-ءوزى سەزىنۋ قابىلەتىن جاقسارتۋعا بولادى.جاعدايلارعا سەزىمتالدىقتى رەتتەۋادامنىڭ جاعدايلارعا سەزىمتالدىعىن ارتتىرۋدىڭ جالپى ستراتەگياسى – وعان الاڭداۋشىلىق نەمەسە اشۋ تۋدىراتىن ىنتالاندىرۋلارعا بىرتىندەپ بەيىمدەلۋىنە كومەكتەسۋ. "جاعدايلىق جاتتىعۋلار" جاساۋ ارقىلى ونىڭ اشۋىن باسىپ، ەموتسيالىق كۇيىن جاقسارتۋعا بولادى.نازار اۋدارۋ قابىلەتىن رەتتەۋماڭداي قىرتىسى مەن توبە قىرتىسى سياقتى مي ايماقتارى تاڭدامالى نازار اۋدارۋ كونتۋرىن قۇرايدى. ەگەر بۇل كونتۋر ارتىق بەلسەندى بولسا، نازار اۋدارۋ شامادان تىس شوعىرلانعان بولادى؛ كەرىسىنشە، ماڭداي قىرتىسى جەتكىلىكسىز بەلسەندى بولسا، نازار اۋدارۋ شاشىراڭقى بولىپ، سىرتقى ىنتالاندىرۋعا وڭاي كونەدى.1. نازار اۋدارۋدى ارتتىرۋ – زەيىن مەديتاتسياسى2. نازار اۋدارۋدى كەڭەيتۋ – وبەكتىسىز مەديتاتسيا (open monotoring meditation)![]()
تاريحتا تۇرلىشە دەڭگەيدە «ەشقاشان اشۋلانباي، جايدارى ءومىر ءسۇرۋ» دەڭگەيىنە جەتكەن عۇلامالار جەتەرلىك. ولار تۋادا قاراپايىم پەندە بولسادا، ءوزىن ۇزدىكسىز كەمەلدەندىرە كەلە، مىنەزدىلىكتى، سابىرلىلىق پەن كەڭدىكتى وزىنە دارىتتى. حالقىمىزدا «كەڭ بولساڭ كەم بولمايسىڭ»، «كەڭپەيىلدىڭ ىشىندە كەمە جۇزەدى»، «ەر ازاماتتىڭ ىشىندە ەر توقىمدى ات جاتادى» دەگەن ماقالدارى ارقىلى كەڭ مىنەزدى سابىرلىلىقتى بارىنشا دارىپتەسەدە، ۇساق ىسكە بولا اشۋلانىپ «بيتكە وكپەلەپ تونىن يتكە تاستايتىن» جاندار جەتەرلىك. دانىشپاندار «وزگەنى جەڭسەڭ مىقتىسىڭ، ءوزىڭدى جەڭسەڭ قۇدىرەتتىسىڭ» دەيدى. ەگەر جوعارىداعى ماقالامىز ۇعىمعا اۋىرلاۋ، عىلمي تەرميندەرگە تولى بولسا، قاراپايىم تىلمەن تۇسىندىرەتىن ارناۋلى كىتاپبايانىمىزعا تومەندەگى ەكىلىكتى جايمالاپ قوسىلۋىڭىزعا بولادى.![]()
مىنەزى ورنىقتى، كوڭىلى جايدارى ادام عانا ءبىر-اق رەت بەرىلەتىن ءومىردى ماعىنالى ءارى باقىتتى وتكىزە الادى. قانشا سۇلۋ بولسادا مىنەزسىز جار، قانشا باي بولسادا مىنەزسىز دوس جانىڭدى جارالاپ، كوڭىلىڭدى قالدىرا بەرەدى…一一一一一一一一一一一一一一一一一一一一一一一一一一一一一一
管理员微信号：kwabol
一一一一一一一一一一一一一一一一一一一一一一一一一一一一一一
KWABOL微信平台是一个内容丰富的哈萨克语言公众平台，
我们永久支持原创，社会和谐，个人发展与共享知识 。
感谢您的支持与关注！
