ادام نە ءۇشىن اۋىرادى؟ عىلمي سەبەپ

20-عاسىرداعى مەديتسينانىڭ جەتىستىكتەرى

1900- جىلى ادامزاتقا قاۋىپ توندىرەتىن نەگىزگى ءۇش "دەنساۋلىق جاۋى" وكپە ينفەكتسياسى (جوتەل جانە تۇماۋ)، وكپە تۋبەركۋلەزى جانە اسقازان-ىشەك قابىنۋى بولاتىن. سوندىقتان، ەگەر 1900 جىلى بىرەۋ "نەگە ادامدار اۋىرادى؟" دەپ سۇراسا، جاۋاپ "ينفەكتسيا سالدارىنان (感染)” بولار ەدى. بىراق قازىر جاعداي ايتارلىقتاي وزگەردى. قوعامدىق دەنساۋلىق ساقتاۋ جانە جەكە گيگيەنا جاعدايلارىنىڭ جاقسارۋى، سونداي-اق انتيبيوتيكتەر مەن ۆيرۋسقا قارسى دارىلەردىڭ كەڭىنەن قولدانىلۋىنىڭ ارقاسىندا  ينفەكتسيادان بولاتىن ءولىم-ءجىتىم ايتارلىقتاي ازايدى.

قازىر "نەگە ادامدار اۋىرادى؟" دەگەن سۇراقتى قايتا قويساق، جاۋاپ 100 جىلدان استام ۋاقىت بۇرىنعىدان مۇلدە وزگەشە بولار ەدى. قازىرگى ۋاقىتتا ءولىمنىڭ باستى ەكى سەبەبى (جۇرەك اۋرۋى، قاتەرلى ىسىك)، سونداي-اق ءولىمنىڭ نەگىزگى جەتى سەبەبىنىڭ بەسەۋى (جۇرەك اۋرۋى، قاتەرلى ىسىك، مي-قان تامىر اۋرۋلارى، التسگەيمەر اۋرۋى جانە قانت ديابەتى) سوزىلمالى مەتابوليكالىق اۋرۋلارمەن بايلانىستى. 

سوڭعى ونداعان جىلدار ىشىندە بۇل اۋرۋلاردىڭ جيىلىگى وسە ءتۇستى. بۇل قۇبىلىستىڭ سەبەبى نەدە؟ اتالعان كىتاپتى وقي وتىرىپ، كوپتەگەن ماسەلەلەردىڭ ءبىر تۇبىرگە كەلىپ تىرەلەتىنىن بايقايسىز، ول – ينسۋلينگە توزىمدىلىك جانە گيپەرينسۋلينەميا (قانداعى ءينسۋليننىڭ جوعارى دەڭگەيى). ت.ب. 

ولاردىڭ ءتۇبى ءبىر. ينسۋلينگە توزىمدىلىك پەن گيپەرينسۋلينەميا – بۇل ءبىر مونەتانىڭ ەكى جاعى، ماسەلەنى قاراۋ ءتاسىلى عانا وزگەشە.

كوپتەگەن سوزىلمالى اۋرۋلار ءبىر فاكتوردان تۋىندامايدى. ءبىز 2-ءتيپتى قانت ديابەتىنىڭ ءتۇبىرىن تولىق تۇسىنبەگەندىكتەن، قازىرگى ۋاقىتتا بۇل اۋرۋدى دياگنوستيكالاۋ مەن ەمدەۋدە تۇبەگەيلى قاتەلىكتەر كەتىپ جاتىر. 

قازىرگى ۋاقىتتا ناۋقاستارعا تەك قان قانت دەڭگەيى باقىلاۋدان شىققان كەزدە عانا 2-ءتيپتى قانت ديابەتى دەپ دياگنوز قويىلادى، بىراق ونىڭ سەبەبى – ارتىق سالماق پەن ينسۋلينگە توزىمدىلىك – دياگنوز قويىلعانعا دەيىن ۇزاق ۋاقىت بۇرىن بولعان. 

دوكتور بەندجامين بيكمان وسى كىتاپتا كورسەتكەندەي، ءبىز الدىمەن ينسۋلينگە توزىمدىلىككە نازار اۋدارۋىمىز كەرەك. بۇل كىتاپ ينسۋلينگە توزىمدىلىكتى مي، جۇرەك، قان تامىرلارى جانە باسقا ىشكى ورگاندارداعى ءارتۇرلى ماسەلەلەرمەن بايلانىستىرىپ، تاڭقالارلىق سۋرەتتى كورسەتەدى. وسى ارقىلى ءبىز سوزىلمالى اۋرۋلاردىڭ نەگىزگى سەبەبىن جانە قولدانۋعا بولاتىن شارالاردى تۇسىنەمىز.

دوكتور بەندجاميننىڭ ءبىلىمى تەرەڭ جانە ول سوزگە شەبەر، بۇل ەكى قاسيەتتىڭ ۇيلەسۋى سيرەك كەزدەسەدى. وسى ارتىقشىلىعىن پايدالانا وتىرىپ، ول ينسۋلينگە قاتىستى ءبىلىمدى قاراپايىم ءارى تۇسىنىكتى تۇردە باسقالارعا جەتكىزەدى. سودان بەرى مەن دوكتور بەندجامين وتكىزگەن بىرنەشە دارىسكە قاتىستىم، ارقاشان قاتتى اسەر الىپ، شابىتتاندىم. دوكتور بەندجاميننىڭ ويلاۋ قابىلەتى جىلدام، ول الاڭداتاتىن نارسەلەردى جويىپ، ماسەلەنىڭ وزەگىنە تىكەلەي جەتەدى.

ينسۋلينگە توزىمدىلىك كوپتەگەن اۋرۋلاردىڭ (مىسالى، ميگرەن، مايلى باۋىر، جوعارى قان قىسىمى، التسگەيمەر اۋرۋى جانە ت.ب.) پايدا بولۋى مەن دامۋىنىڭ نەگىزگى ءرولىن اتقارادى. سونىمەن قاتار، بۇل اۋرۋلار قازىر ءجيى كەزدەسۋدە. دوكتور بەندجامين عىلىمي زەرتتەۋلەردىڭ وسى سياقتى بايلانىسسىز بولىپ كورىنەتىن دەنساۋلىق ماسەلەلەرىن بايلانىستىرا باستاعانىن اتاپ كورسەتەدى.

بۇل كىتاپتىڭ جازىلۋ ماقساتى تەك دابىل قاعۋ ەمەس. ۋاقىتىندا ەمدەلمەسە، اۋىر سالدارى بولۋى مۇمكىن، بىراق ينسۋلينگە توزىمدىلىك ەم قونبايتىن سىرقات ەمەس، ءبىز ونى توقتاتۋ نەمەسە كەرى قايتارۋ ءۇشىن قاراپايىم ادىستەردى قولدانا الامىز.

وسى كىتاپتا دوكتور بەندجامين ساتسىزدىككە ۇشىراعان "از تاماقتانۋ جانە كوپ قوزعالۋ" ستراتەگيالارىنان ارىلۋعا جانە ماسەلەنى ينسۋلين فيزيولوگياسى تۇرعىسىنان شەشۋگە كوشۋدى ۇسىنادى. دوكتور بەندجاميننىڭ ستراتەگيالارى ءومىر سالتىن وزگەرتۋ ارقىلى ءينسۋليندى قايتادان دەنساۋلىق دەڭگەيىنە جەتكىزۋگە باعىتتالعان. بۇل ستراتەگيالار ورىندى، قاراپايىم جانە اسەرلى. دوكتور بەندجاميننىڭ كەيبىر دالەلدەرى ءداستۇرلى مەديتسيناعا دا جارامدى بولعانىمەن، ول ينسۋلينگە توزىمدىلىكتىڭ كوبىنەسە كۇندەلىكتى ومىردەگى تاڭداۋلاردان تۋىندايتىنىن اتاپ كورسەتەدى. ءومىر سالتى ءبىزدىڭ اۋرۋلارعا سەبەپكەر بولۋمەن قاتار، ولاردى ەمدەۋدىڭ دە ماڭىزدى ءادىسى بولىپ تابىلادى.

ينسۋلينگە توزىمدىلىك ءسىز ەستىمەگەن ەپيدەميا بولۋى مۇمكىن. بىراق قازىر سەمىزدىك، قانت ديابەتى، التسگەيمەر اۋرۋى، جۇرەك اۋرۋلارى سياقتى اۋرۋلاردىڭ ءوسۋىن باقىلاۋ ءۇشىن ينسۋلينگە توزىمدىلىكتى تەرەڭ زەرتتەۋ ۋاقىتى كەلدى. بۇگىنگى كۇنى دەنساۋلىققا قول جەتكىزۋدىڭ كىلتى ءسىزدىڭ قولىڭىزدا!

جۇڭگونىڭ ەرتە زامانعى «پاتشا ەمشىلىگى» كىتابىندا: "جوعارى دارەجەلى ەمشى اۋرۋ بايقالماي تۇرىپ ەمدەيدى، ال اۋرۋ پايدا بولعاننان كەيىن ەمدەيتىن دارىگەر ەمەس" دەپ جازىلعان. بۇل كىتاپ كوپتەگەن جىلدار بويى جۇرگىزىلگەن عىلىمي زەرتتەۋلەردىڭ ناتيجەلەرىنە نەگىزدەلىپ، سىزگە ينسۋلينگە توزىمدىلىكتى الدىن الۋعا نەمەسە كەرى قايتارۋعا كومەكتەسەدى. قيمىلعا كىرىسىڭىز، ءومىر سالتىڭىزدى ءسال عانا وزگەرتۋ ارقىلى سوزىلمالى اۋرۋلارعا شالدىعۋ قاۋپىن تومەندەتىپ، دەنەڭىزدىڭ ەڭ جاقسى كۇيىن قايتارا الاسىز!

ينسۋلينگە توزىمدىلىك تۋرالى بىلىمدەردى بۇل كىتاپتى قازاقتىڭ مايدا قوڭىر اۋىزەكى تىلىمەن بايانداۋ بارىسىندا ىشكەرلەي تۇسىندىرەتىن بولامىز.