مازمۇنى ماعىنالى،
تاريحى ۇزاق،
وقىرمان سانى كوپ
كۋابول ءۇنحات تەكشەسى
ءبىر حالىق بار، ولار الەم حالقىنىڭ 0.3%-ىن عانا قۇرايدى، بىراق الەمدەگى بايلىقتىڭ 30%-ىنا يە.ستاتيستيكاعا سايكەس، الەمدەگى ەڭ باي كاسىپكەرلەردىڭ ىشىندە ولاردىڭ ۇلەسى جارتىسىن قۇرايدى؛ ال اقش-تاعى كوپتەگەن باي وتباستاردىڭ ىشىندە ولاردىڭ ۇلەسى 40%-دى قۇرايدى.ولار – الەمدەگى ەڭ اقىلدى حالىق دەپ تانىلعان ەۆرەي حالقى.ايتۋىنشا، ولاردىڭ كۇشى ءبىر كىتاپتان باستاۋ الادى: كىتاپتىڭ اتى «تالمۋد». 塔木德«تالمۋد» كىتابىن كوپتەگەن ادام ەستىگەن بولۋى مۇمكىن، بىراق بۇل قاسيەتتى كىتاپتى كورگەندەر از. قازىرگى نارىقتا كوبىنەسە ونىڭ كەيبىر قىسقاشا ۇزىندىلەرى مەن تۇسىندىرمەلەرى عانا كەزدەسەدى.نەلىكتەن بۇل كىتاپتى كوپ ادام كورمەگەن؟ سەبەبى، ول وتە اۋقىمدى. تولىق جيناعى 20 تومنان تۇرادى، جالپى كولەمى 12000 بەت، 2500000 ءسوز، مازمۇنى كەڭ، تاقىرىپتارى كوپ، ءدىنى، زاڭدارى، ادەت-عۇرىپتارى، ەتيكاسى، مەديتسيناسى، ىرىمدارى، تۇرمىسى، تاماقتانۋى، جۋىنۋى، كيىنۋى، ۇيقىسى، ت.ب. بار.مەديانىڭ اسەرى ارقىلى ءبىز ەۆرەي حالقىنىڭ كوپشىلىگىنىڭ تابىستى ەكەنىن بىلەمىز، كوپتەگەن تانىمال باي ادامدار بار، ولاردىڭ مادەنيەتىن ۇيرەنۋگە قىزىعۋشىلىق تانىتامىز.شىنىندا دا، ولاردىڭ بايلىققا جەتۋدەگى تابىستارىنىڭ تاريحي سەبەپتەرى بار، ولاردىڭ ۇلت رەتىندە قيىندىقتارى وتە كۇردەلى، ولاردىڭ تاجىريبەسىن قايتالاۋ مۇمكىن ەمەس، بىراق ولاردىڭ مادەنيەتىن ۇيرەنۋگە بولادى، «تالمۋد» ەۆرەي مادەنيەتىنىڭ جاۋھارى.ءبىر ۇرپاقتان ەكىنشى ۇرپاققا دەيىن ەۆرەيلەر «تالمۋدتى» وقىپ-ۇيرەنۋدە، ولار بۇل كىتاپتان ءبىلىم الىپ، ونى الەۋمەتتىك تاجىريبەدە قولدانادى، سودان كەيىن العان تاجىريبەلەرىمەن كىتاپتاعى بىلىمدەرىن قايتا تەكسەرەدى، سوڭىندا وسى كىتاپتان ومىرگە دەگەن ءوز تۇسىنىكتەرىن تابادى.ەينشتەين: «ادامزاتتىڭ دانالىعى ەۆرەيلەردىڭ باسىندا، ال ەۆرەيلەردىڭ دانالىعى "تالمۋدتا"»، دەگەن. نەگە ۇلى عالىم بۇل كىتاپتى سونشالىقتى جوعارى باعالادى؟ ەندەشە، وسى كىتاپتى قاراپايىم تۇردە ءتۇسىنىپ كورەيىك.1. كىتاپتىڭ جازىلۋ تاريحى70-جىلى ريم يمپەرياسىنىڭ اسكەرلەرى يەرۋساليم قالاسىن باسىپ الدى، ولار ەۆرەيلەردىڭ ەكىنشى عيباداتحاناسىن ورتەپ جىبەردى، سودان بەرى ەۆرەيلەردىڭ عيبادات ەتۋ ورىندارى جوق بولدى، رۋحاني تىرەگى جوعالدى. ۋاقىت وتە كەلە، ەۆرەي حالقى جوعالىپ كەتۋ قاۋپىنە تاپ بولدى.800 جىل بۇرىن اسسيريا پاتشاسى سولتۇستىكتەگى يسرايل مەملەكەتىن جاۋلاپ الىپ، سول جەردە تۇراتىن ون يسرايل تايپاسى جوعالىپ كەتكەندەي بولدى، ولار ەشقاشان ورالمادى، سەبەبى ولار ءوز مادەنيەتىن جوعالتىپ، جاۋلاۋشىلارعا ءسىڭىسىپ كەتتى.ۇلتتىڭ جوعالىپ كەتۋىنەن قۇتقارۋ ءۇشىن كەيبىر كوشباسشىلار مەن عۇلامالار مىنانى ءتۇسىندى: تەك سەنىمدەردى تەرەڭ ورناتىپ، ۇلتتىق مادەنيەتتى قالىپتاستىرۋ ارقىلى عانا ۇلتتىڭ ەرەكشەلىگى ۇرپاقتان-ۇرپاققا ساقتالادى، سوندا عانا كەز كەلگەن جەردە تۇرعان ەۆرەيلەر ۇلتتىق بىرلىگىن ساقتاپ، اسسيميلياتسيادان اۋلاق بولادى.«تالمۋد» وسىنداي ۇلتتىڭ ساقتالۋ كەزەڭىندە پايدا بولدى.2. رەسمي كىتاپ «ەۆرەي بيبلياسى»سوندىقتان ولار الەمگە تارالعان ءدىني كىتاپتاردى جيناپ، العاشقى ەۆرەي دىنىنە ارنالعان رەسمي كىتاپتى – «ەۆرەي بيبلياسىن» قۇراستىردى.«ەۆرەي بيبلياسى» ەۆرەي ءدىنىنىڭ انىقتامالىق كلاسسيكالىق ادەبيەتى، وعان زاڭ كىتاپتارى جانە پوەزيالىق شىعارمالار كىرەدى، مازمۇنى «ەسكى وسيەت» كىتابىنا ۇقساس، تەك رەتى وزگەشە. «ەسكى وسيەت» – حريستيان ءدىنىنىڭ دە كلاسسيكالىق ادەبيەتى، سوندىقتان حريستيان ءدىنى ەۆرەي دىنىنەن شىققان دەپ ايتىلادى.«ەۆرەي بيبلياسى» ەۆرەي ۇلتىنىڭ مەملەكەتىنىڭ جوعالۋى مەن عيباداتحانانىڭ جويىلۋىنان تۋىنداعان ۇلكەن ولقىلىق پەن داعدارىستى تولتىردى، ەۆرەيلەردىڭ جۇرەگىن قايتا بىرىكتىردى، «ەۆرەي بيبلياسى» مادەني قامال سياقتى ۇلتتىڭ ەرەكشەلىگىن قورعادى.3. «تالمۋدتىڭ» (תַּלְמוּד) قالىپتاسۋى«تالمۋد» (תַּלְמוּד) تۋرالى تۇسىنبەستەن بۇرىن، «ەۆرەي بيبلياسىنداعى» ەڭ ماڭىزدى بولىگى – زاڭ كىتاپتارى، ونى تورا (ەۆرەيشە: תּוֹרָה، اعىلشىنشا: torah) دەپ تە اتايدى.تورا تار ماعىنادا «ەسكى وسيەتتەگى» العاشقى بەس كىتاپتى (ەۆرەيلەر ونى ەسكى وسيەت دەپ اتامايدى)، ەۆرەيلەر «مۇسانىڭ زاڭدارى» نەمەسە «مۇسانىڭ بەس كىتابى» دەپ اتايدى، وعان «جاراتىلىس»، «شىعۋ»، «لەۋىلىكتەر»، «ساندار» جانە «ەكىنشى زاڭ» كىرەدى.ەۆرەيلەردىڭ سەنىمىنشە، قۇداي مۇساعا ەكى زاڭدار جيىنتىعىن بەرگەن: بىرەۋى جازباشا زاڭدار «تورا»، ەكىنشىسى اۋىزشا زاڭدار.بىراق جازباشا زاڭدار «تورا» قىسقا جانە ناقتى، سوندىقتان ونى كۇندەلىكتى ومىردە قولدانۋ قيىن، ال قوعام دامۋدا، زاڭدار زاماننىڭ قاجەتتىلىكتەرىنە سايكەس كەلە مە، جاڭا وزگەرىستەر مەن تۇسىندىرمەلەر قاجەت پە – بۇل ەۆرەي ءدىنىنىڭ دامۋىنا قاجەتتى ماسەلەلەر بولدى.بۇل جاعدايدى شەشۋ ءۇشىن ءدىني كوشباسشىلار اۋىزشا زاڭداردى جيناپ، ولاردى «تالمۋد» دەپ اتادى. بۇل كىتاپ ءىنجىلدى تۇسىندىرۋگە ارنالعان، ەۆرەي ءدىنىنىڭ زاڭدارى، ەرەجەلەرى جانە داستۇرلەرىن جازىپ العان كىتاپ، ول ەۆرەيدىڭ كۇندەلىكتى ءومىرىن رەتتەيدى جانە نۇسقايدى.4. «تالمۋد» – ەۆرەيلەردىڭ ومىرلىك سەرىگى«تالمۋد» ەۆرەي ءدىنىنىڭ زاڭدارى مەن داستۇرلەرىنىڭ بەدەلدى كىتابى دەپ سانالادى، ول ەۆرەي ءدىنىنىڭ ەڭ ماڭىزدى كلاسسيكالىق ادەبيەتى.«تالمۋد» ءبىر ادامنىڭ قولىنان شىققان جوق. ول كوپتەگەن عالىمداردىڭ كۇشىمەن، شامامەن 400 جىل بويى جازىلدى.ول «تورانى» تەرەڭدەي تۇسىندىرەدى، مىڭداعان جىلدار بويى ەۆرەي دانالارىنىڭ سوزدەرىن جيناپ، جۇيەلەندىرەدى، وقىرمانداردى ويلانۋعا شاقىرادى.بۇل كىتاپ ەۆرەيلەردىڭ ءومىرىنىڭ بارلىق اسپەكتىلەرىنە اسەر ەتەدى: اۋىل شارۋاشىلىعى، وتباسى، نەكە، ازاماتتىق، قىلمىستىق قۇقىقتار، ساۋدا، مەرەكەلەر، عيباداتتار جانە ت.ب.، ول ەۆرەيلەردىڭ مىڭداعان جىلدار بويى جيناعان دانالىعىنىڭ كۆينتەسسەنتسياسى بولىپ تابىلادى، ول ەۆرەيلەردىڭ ءبىلىمىنىڭ ماڭىزدى كوزى بولىپ تابىلادى جانە ەكىنشى زاڭ كىتابى، ەكىنشى ءىنجىل، ومىرلىك سەرىك، ءتوس قالتاداعى كىتاپ دەپ سانالادى.«تالمۋد» كەڭ اۋقىمدى، ول «تورا» نەگىزىندە كەڭەيتىلگەن، ەۆرەي دانالارىنىڭ دانالىعىنىڭ بارلىعىن دەرلىك قامتيدى. ەۆرەيلەر الەمنىڭ قاي بۇرىشىندا بولماسىن، «تالمۋد» ولاردىڭ ءومىرى مەن ءدىني ءىس-شارالارىنىڭ اجىراماس بولىگىنە اينالدى، ول ەۆرەيلەردىڭ جانى مەن اقىلىنا اينالدى.ولار بۇل كىتاپتىڭ ءبىلىمىن قولدانا وتىرىپ، ومىرلەرىنە جارقىندىق قوسادى جانە ءوز ومىرلىك تاجىريبەلەرىمەن كىتاپتاعى تۇجىرىمدامالاردى تۇسىندىرەدى، وسىلايشا كىتاپ ارقاشان جاڭا بولىپ كورىنەدى. سوندىقتان ەۆرەيلەردى «كىتاپ حالقى» دەپ اتايدى.5. «تالمۋدتىڭ» نەگىزگى قۇرىلىمى«تالمۋد» ەكى نەگىزگى بولىمنەن تۇرادى: ميشنا جانە گەمارا.ميشنا (شامامەن 200 -جىلى جازىلعان)، ميشنا – «تورانىڭ» تۇسىندىرمەسى جانە ءتۇسىندىرۋى، ول بۇرىنعى عاسىرلارداعى زاڭدار مەن ىلىمدەردىڭ جازبالارى، ول «مۇسانىڭ بەس كىتابىنداعى» ءارتۇرلى زاڭدار مەن ەرەجەلەردى تۇسىندىرەدى، بۇل ەۆرەي اۋىزشا زاڭدارىنىڭ العاشقى جازباشا نەگىزى.«ميشنا» (מִשְׁנָה) 6 تومعا، 63 بولىمگە بولىنگەن، بارلىعى 613 بۇيرىق بار، بۇل 6 تومعا مىنالار كىرەدى:- «تۇقىمدار، اۋىل شارۋاشىلىعى»: جەر، اۋىل شارۋاشىلىعى زاڭدارى- «مەرەكەلەر»: كۇنتىزبە، مەرەكەلەر جانە وسى مەرەكەلەردەگى راسىمدەر مەن ءىس-شارالار- «ايەلدەر»: نەكە، وتباسى زاڭدارى- «ازاماتتىق جانە قىلمىستىق قۇقىق»: ازاماتتىق قۇقىقتار، قىلمىستىق قۇقىقتار، ەكونوميكالىق ىستەر- «قاسيەتتى قىزمەت»: عيباداتحانا راسىمدەرىنىڭ ەرەجەلەرى، عيبادات ەرەجەلەرى- «تازالىق»: قاسيەتتىلىك پەن تازالىقتىڭ بايلانىسى، تازا جانە تازا ەمەستىڭ انىقتاماسىگەمارا (شامامەن 500- جىلى جازىلعان)، ول ميشنانىڭ تەرميندەرى مەن نەگىزگى مازمۇنىن تۇسىندىرەدى، ەۆرەي دانالارىنىڭ پىكىرلەرى مەن كوزقاراستارىن جيناقتايدى.گەمارانىڭ نەگىزگى مازمۇنى زاڭدى تالداۋ بولىپ تابىلادى، تالداۋدىڭ باستاۋ نۇكتەسى ادەتتە «ميشناداعى» زاڭ ەرەجەلەرىندە تابىلادى، سودان كەيىن ەكى انونيمدى نەمەسە مەتافورالىق تالقىلاۋشىلار اراسىندا سۇراق-جاۋاپ ارقىلى پىكىرتالاس، مالىمدەمە جانە سالىستىرۋ جۇرگىزىلەدى.بىراق گەمارا تەك تۇسىندىرمە عانا ەمەس، ول ۇلكەن دانالىق جيناعى سياقتى، ول بىرنەشە عاسىرلار بويى جيناقتالعان، بارلىق تانىمال دانالاردىڭ سوزدەرىن قامتيدى. دىنگە، ومىرگە بايلانىستى بارلىق تاقىرىپتار قابىلدانعان. ول ىلىمدەردى، ناقىل سوزدەردى، اڭىزداردى، ەرتەگىلەردى، ادەت-عۇرىپتاردى، فاكتىلەردى جانە عىلىمي فانتازيالاردى، ەۆرەيلەر مەن باسقالاردىڭ اڭىزدارىن، دانالىق پەن ناداندىق تۋرالى اڭگىمەلەردى قامتيدى.«تالمۋد» (תַּלְמוּד) – ەۆرەي ۇلتىنىڭ مىڭداعان جىلدىق دانالىق قازىناسى، ول ەۆرەي دانالىعىنىڭ تەرىسىنە ۇقسايدى. ول ەۆرەي ۇلتىنىڭ ءومىر ءسۇرۋ كەزەڭىندە وسى ۇلتتى ساقتاپ قالدى، سودان كەيىن ءبىر ۇرپاقتان ەكىنشى ۇرپاققا ەۆرەيلەرگە ءنار بەردى، ءتىپتى «تالمۋدسىز ەۆرەي مادەنيەتى ءومىر سۇرمەيتىن ەدى» دەۋگە بولادى.بۇل كىتاپ ەۆرەيلەرگە نە تۋرالى ويلانۋ كەرەكتىگىن عانا ەمەس، سونىمەن قاتار قالاي ويلانۋ كەرەكتىگىن ۇيرەتەدى، ەۆرەيلەردىڭ ومىرگە دەگەن كوزقاراسى مەن ويلاۋ ارەكەتتەرىن قالىپتاستىردى، ەۆرەي حالقىنىڭ سەنىمىن جانە مىڭجىلدىق دانالىعىن ۇرپاقتان-ۇرپاققا جەتكىزدى.سوندىقتان ول «بيبليا»، پلاتوننىڭ «مەملەكەت»، اريستوتەلدىڭ «ساياسات» جانە يسلامنىڭ «قۇران» كىتاپتارىمەن بىرگە ادامزات وركەنيەتىنە اسەر ەتكەن ۇلى شىعارمالار رەتىندە تانىلعان.«ءومىر قيىنشىلىعىندا، كۇن كورۋ ءۇشىن زاتتاردى ساتۋعا ءماجبۇر بولعاندا، الدىمەن التىندى، اسىل تاستاردى، ءۇي مەن جەردى ساتۋ كەرەك، بىراق سوڭعى ساتكە دەيىن ەشقانداي كىتاپتى ساتۋعا بولمايدى.»“生活困苦之余，不得不变卖物品以度日，你应该先卖金子、宝石、房子和土地，到最后一刻，仍然不可以出售任何书本。”
——《塔木德》
ارينە، نەشە مىڭ عالىم 400 جىل بويى جازعان كىتاپتى تۇگەل وقىپ شىعۋ دا، بايانداپ شىعۋ دا مۇمكىن ەمەس. ءبىز تەك اعىلشىن عالىمدارىنىڭ زەرتتەۋى بويىنشا كەلەسى كىتاپبايانىمىزدىڭ ءبىر كۇنىن وسى تالمۋد كىتابىنداعى «بايلىق قۇپيالارى» جايلى اڭگىمە قوزعايتىن بولامىز.
![]()
一一一一一一一一一一一一一一一一一一一一一一一一一一一一一一
管理员微信号：kwabol
一一一一一一一一一一一一一一一一一一一一一一一一一一一一一一
KWABOL微信平台是一个内容丰富的哈萨克语言公众平台，
我们永久支持原创，社会和谐，个人发展与共享知识 。
感谢您的支持与关注！
