مالايزيا اقشاسىنىڭ قاعازعا اينالۋىنان ساقتاپ قالعان - ماحاتكير

مالايزيانىڭ دامۋىندا ءىز قالدىرعان ماحاتحير بين مۇحاماد: تولىققاندى تاريحى مەن تاعىلىمى

«ەلىڭ مىقتى بولسىن دەسەڭ – ءبىلىمدى ۇرپاق تاربيەلە» دەگەن ەجەلگى دانالىق بار. وسى ءتامسىل مالايزيا مەملەكەتىنىڭ دامۋىنا، حالىقتىڭ الەۋەتىن ارتتىرۋعا ايرىقشا ۇلەس قوسقان، ەلىن جاڭا بيىكتەرگە جەتەلەگەن كورنەكتى تۇلعا ماحاتحير بين مۇحامادتىڭ (كەيدە: ماحاتحير مۇحاماد) ءومىر جولىنا دا ساي كەلەدى. ول – ەلىنىڭ بولاشاعىنا الاڭداعان، حالقىن جوعارى ءبىلىم مەن تەحنولوگيالىق وركەندەۋگە باعىتتاعان، حالىقارادا «مالايزيانىڭ ارحيتەكتورى» دەگەن اتاۋمەن ءماشھۇر بولعان قايراتكەر.

ماحاتحير بين مۇحاماد – مالايزيا تاريحىندا ەكى رەت پرەمەر- مينيستر قىزمەتىن اتقارىپ، 20 جىلدان استام ۋاقىت بيلىك تىزگىنىن ۇستاعان، 20 دان اسا كىتاپ پەن ساياسي ەڭبەكتەردىڭ اۆتورى، ساياساتكەر- رەفورماتور. ونىڭ ءومىربايانى تەك ساياساتپەن نەمەسە ەكونوميكامەن شەكتەلمەيدى: ول – جان- جاقتى تۇلعا، كوپ بالالى اكە، مەديتسينا مامانى، ۇستازدارعا قۇرمەتپەن قاراعان شاكىرت جانە حالقىنىڭ وركەندەۋىنە جۇرەگىمەن بەرىلگەن قوعام قايراتكەرى.

«باسى قاتتى بولسا، اياعى ءتاتتى بولادى» دەمەكشى، ماحاتحير مۇراتىنا جەتۋ جولدا تالاي قيىندىققا ۇشىراپ، كۇردەلى كەزەڭدەردى باستان وتكەرگەن. ال ازاتتىققا، وركەندەۋگە ۇمتىلعان حالىقتى وڭ وزگەرىستەرگە جەتەلەيتىن كوشباسشى رەتىندە ونىڭ بەينەسى مالايزيا شەڭبەرىنەن اسىپ، بۇكىل ازياعا تانىلدى. قازىرگى تاڭدا دا ول الەمگە سىيلى تۇلعا، ساياسي ارەناداعى قايراتكەرلەردىڭ اقىلشىسى رەتىندە ءجيى پىكىر ءبىلدىرىپ، الەمدىك ارەنادا «مالايزيانىڭ رۋحاني اعاسى» اتانعان.

2. تۇلعانىڭ تۋعان جەرى جانە ەرتە بالالىق شاعى

تۋعان جەرى:

ماحاتحير بين مۇحاماد 1925- جىلى 10- شىلدەدە بريتاندىق مالايا كەزەڭىندە (قازىرگى مالايزيا) كەداح شتاتىنداعى ءالورا سەتار قالاسىندا دۇنيەگە كەلدى. سول زامانعى مالايا – ءتۇرلى ەتنوستار مەن مادەنيەتتەر توعىسقان، الەۋمەتتىك جىكتەلۋى ايقىن، وتارشىلدىقتىڭ ىقپالىن سەزىنگەن ولكە بولاتىن. تەڭىز جولدارىندا ماڭىزدى ءرول اتقاراتىن مالاي تۇبەگى ستراتەگيالىق تۇرعىدان كولونيالار ءۇشىن ەرەكشە ماڭىزعا يە ەدى.

ءالورا سەتار سول كەزەڭدە اۋىلدىق سيپاتتان ەندى- ەندى قالاعا اينالىپ كەلە جاتقان شاعىن ءوڭىر سانالدى. نەگىزگى حالىق كۇنكورىسىن كۇرىش ەگىستىگىنەن، مايلى پالما ەككەننەن، تەڭىزدەن بالىق اۋلاۋدان تاپتى. جەرگىلىكتى حالىقتىڭ تۇرمىسى ورتاشا دەڭگەيدە بولعانىمەن، ءداستۇر- سالتىنان اجىراماعان، تۋىستىق قارىم- قاتىناسى مىقتى قوعامدىق ورتا بولدى.

ەرتە بالالىق شاعى:

ماحاتحير كىشكەنتايىنان زەرەكتىگىمەن ەرەكشەلەنگەن. ول بالا كەزىندە ەلدەگى ساياسي احۋالدىڭ اسەرىن سەزىنىپ ءوستى. ويتكەنى ۇلى بريتانيانىڭ وتارشىلىق ساياساتى حالىق ومىرىنە تىكەلەي ىقپال ەتىپ، ۇلتتىق بولمىستى السىرەتۋگە تىرىسقان زامان ەدى. سونداي- اق، ءتۇرلى ەتنوستىق توپتار – مالايلار، جۇڭگولىقتار، ۇندىستەر – ءبىر ورتادا ءومىر ءسۇردى، بۇل جەرگىلىكتى تۇرعىندارعا جاڭا مۇمكىندىكتەرمەن بىرگە، مادەني قاقتىعىستاردى دا الا كەلدى.

«وزەن اعىسىنا قارسى جۇزگەن بالىق قانا ءتىرى» دەگەندەي، وتباسىنداعى ءتالىم- تاربيە مەن ەرتە العان ءبىلىم ماحاتحيردىڭ ءورشىل رۋحىن قالىپتاستىردى. بولاشاق كوشباسشىنىڭ بويىندا جاستايىنان ەل كوركەيتۋگە دەگەن اسقاق ارمان مەن مول جىگەر ۇيالادى.

3. اتا- اناسى مەن وتباسى ۇيىمى

اكەسى: مۇحاماد بين يسكاك – جەرگىلىكتى مەكتەپتە مۇعالىم بولىپ جۇمىس ىستەگەن، ءبىلىمنىڭ قوعامداعى ورنىن جوعارى باعالاعان زيالى ادام ەدى. ول ۇلىن «وقىساڭ – وزاسىڭ، وقىماساڭ – توزاسىڭ» قاعيداتىمەن تاربيەلەپ، ءارقاشان ىزدەنىس پەن بىلىمگە ۇمتىلۋعا شاقىرعان. مەكتەپتەگى ۇستازدىق قىزمەتى ارقىلى جەرگىلىكتى وقۋشىلارعا ماتەماتيكا مەن ادەبيەتتى ۇيرەتىپ قانا قويماي، ولاردىڭ بويىنا ۇلتتىق سانا مەن رۋحاني قۇندىلىقتاردى دارىتۋدى مۇرات تۇتقان.

اناسى:ۆان تەمپاۆان بينتي ۆان ءدىندار، مەيىربان، وتباسىنا بەرەكە سىيلاعان، بالالارىنا ىزگىلىك پەن ادالدىقتى ۇلگى ەتكەن پاراساتتى انا بولعان. ول ماحاتحيردىڭ ءومىر جولىنا ەرەكشە ىقپال ەتكەن جان. اناسىنىڭ قاتاڭدىعى دا، مەيىرىمى دە بىردەي دارىعان تاربيەسى بولاشاق ساياساتكەرگە شىدامدىلىق، ادامگەرشىلىك سىندى ىزگى قاسيەتتەردى قالىپتاستىردى.

وتباسى ۇيىمى:ماحاتحير – جانۇياداعى ەڭ كەنجە بالانىڭ ءبىرى. ءۇي ءىشى ۇلكەن بولعانىمەن، ولار ءبىر- بىرىنە دەمەۋ، سۇيەنىش بولا ءبىلدى. مۇحاماد بين يسكاك پەن ۆان تەمپاۆاننىڭ عۇمىرلىق ۇستانىمى: «اتا- انا – بالانىڭ العاشقى ۇستازى» ەدى. وسىلايشا، بالالارىنا شاما- شارقىنشا ءبىلىم بەرىپ، وقۋ وقىتۋعا تىرىستى. بالا ماحاتحير ءارتۇرلى پاندەرگە قىزىعىپ، اسىرەسە، ادەبيەت پەن زاماناۋي عىلىمعا قۇشتار بولدى.

4. وسكەن ورتاسى جانە سول كەزدەگى ەل جاعدايى

وتارشىلدىق جىلدارى: ماحاتحير وسكەن كەزەڭدە مالايا بريتان يمپەرياسىنىڭ وتارى بولاتىن. ەل ىشىندەگى ساياسي احۋال تۇراقسىز، ۇلتتىق سانا- سەزىمى ويانعان زيالىلار كولونيالىق بيلىككە قارسىلىق ءبىلدىرىپ جاتقان ۋاقىت ەدى. ۇلتجاندى ازاماتتار مەن وتارشىل ساياسات اراسىنداعى قاقتىعىس ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىندە دە كورىنىس تاپتى: بريتان بيلىگى جەرگىلىكتى حالىقتى تومەندەتەتىن ساياسات ۇستاندى، ساپالى مەكتەپتەر كوبىنە اعىلشىن تىلىندە ساباق بەرىپ، تۇرعىنداردىڭ ءبىر بولىگى عانا جوعارى بىلىمگە قول جەتكىزە الاتىن.

ۇلتتىق رۋحتىڭ كوتەرىلۋى:

1920- 1930- جىلداردىڭ اياعىندا مالاي تۇبەگىندە ۇلت- ازاتتىق قوزعالىسى كۇشەيىپ، ۇلتتىق زيالىلاردىڭ ۇندەۋى حالىقتى بىرىكتىرۋگە تىرىستى. ماحاتحير وسىنداي رۋحاني تولقۋدى ىشتەن سەزىنىپ، «ەلىمىزدى وتارلىقتان ازات ەتۋ كەرەك، ءوز بولاشاعىمىزدى ءوزىمىز جاساۋىمىز كەرەك» دەگەن ويدى كوكەيىنە ءتۇيدى.

5. ءبىلىم الۋ جولى جانە ۇستازدارى

باستاۋىش جانە ورتا ءبىلىم:

ماحاتحير بين مۇحاماد ءوزى تۋىپ- وسكەن ءالورا سەتارداعى مەكتەپتە وقۋدى باستادى. بالا كەزىنەن سۇراق قويعىش، زەرەك بولعاندىقتان، ۇستازدارى وعان ۇنەمى سەنىم ءبىلدىرىپ، بىلىمگە دەگەن ىنتاسىن ارتتىرا ءتۇستى. كىشكەنتايىنان اعىلشىن ءتىلىن مەڭگەرۋگە دەن قويىپ، ماتەماتيكا مەن جاراتىلىستانۋ پاندەرىنە دە ەرەكشە كوڭىل ءبولدى.

جوعارى ءبىلىم جانە مەديتسينا سالاسى:

ورتا مەكتەپتى اياقتاعان سوڭ، ماحاتحير سينگاپۋرداعى مالايا مەديتسينالىق كوللەدجىنە (كەيىننەن بۇل وقۋ ورنى ۋنيۆەرسيتەتكە اينالعان) ءتۇسىپ، دارىگەر ماماندىعىن يگەردى. مەديتسينا سالاسى سول تۇستا مالايا قوعامىندا اسا قۇرمەتتى سانالاتىن كاسىپ ەدى. ونىڭ مۇنداعى ۇستازدارى حالىقارالىق دەڭگەيدە تانىمال، ەۋروپادان، ءۇندىستاننان نەمەسە وزگە دە ازيالىق ەلدەردەن كەلگەن بىلىكتى پروفەسسورلار بولاتىن. سولاردان العان تاجىريبە مەن ءتالىم ماحاتحيردىڭ عىلىمعا دەگەن سۇيىسپەنشىلىگىن ارتتىردى.

ۇستازدارى:

• پروفەسسور گرۋم حانسون

(اعىلشىن مامانى) ستۋدەنت ماحاتحيردىڭ ۇزدىك وقۋعا دەگەن قۇلشىنىسىن بايقاعان جانە ونى ىنتالاندىرىپ وتىرعان تۇلعا ەدى. «جاقسى دارىگەر – حالىققا قىزمەت ەتەتىن جان» دەگەن ۇستانىمى بولاشاق ساياساتكەردىڭ دە جۇرەگىندە قالدى.

• دوكتور زامان شافي

(ءۇندى ءمۇعالىمى) وزىق تاجىريبەلەرىمەن بولىسە وتىرىپ، ماحاتحيردى جىگەرلەندىرگەن. ول: «ءبىلىمدى ادام – ەڭ باي ادام، ال بايلىعىڭ – ەلىڭنىڭ يگىلىگىنە قىزمەت ەتسە، سوندا عانا سەن ءبىلىمپازسىڭ» دەگەن قاعيدانى ۇستانعان.

وسىلايشا، مەديتسينا سالاسىن مەڭگەرگەن ماحاتحير حالىقتىڭ دەنساۋلىعى مەن الەۋمەتتىك جاعدايىن جاقسارتۋعا ءبىر تابان جاقىن بولادى. ول ادام جانىمەن تىكەلەي جۇمىس ىستەي ءجۇرىپ، قوعامدىق ماسەلەلەرگە بويلاپ، ەلىنىڭ تۇيتكىلدەرىن تۇيسىنە تۇسەدى.

6. ماحاببات، نەكەلى ءومىرى، بالالارى جانە تاربيە تۋرالى كوزقاراسى

جان جارىمەن تانىسۋى:

ستۋدەنت كەزىندە ماحاتحير بولاشاق جارىمەن مەديتسينا فاكۋلتەتىنىڭ تاجىريبەلىك ساباقتارىندا تانىسادى. وقۋ ءۇردىسى بارىسىندا ولار ءبىر- بىرىنە قولعابىس ەتىپ، بولاشاققا ورتاق جوسپار قۇرعان دەيدى زامانداستارى. ءوز ىسىنە بەرىلگەن، ماقساتتى، پاراساتتى جاس جىگىت پەن ءبىلىمدى قىز ءبىر- ءبىرىن رۋحاني قولداپ، ىنتالاندىرعان.

نەكەلى ءومىرى:

ماحاتحير ومىرلىك سەرىگى

سيتي حاسماح مۇحاماد ءالي (كەي جازبالاردا «سيتي حاسما» دەپ اتالادى) ەكەۋى 1956- جىلى شاڭىراق كوتەردى. سيتي حاسماح تا – دارىگەر، مەديتسينا سالاسىندا تاجىريبەلى مامان. ەرلى- زايىپتى ەكەۋى ءوز ماماندىقتارىنا ادال قىزمەت ەتە ءجۇرىپ، وتباسىلىق قۇندىلىقتاردى دا بەرىك ۇستاندى. «وتباسى – قوعامنىڭ جۇرەگى» دەگەن ءسوزدى جاقتاعان قوس دارىگەر ءبىر- بىرىنە قۇرمەتپەن قاراپ، سىيلاستىقتى بيىك قويدى.

بالالارى جانە تاربيە:

ماحاتحير مەن سيتي حاسماحتىڭ بىرنەشە پەرزەنتى بار، سولاردىڭ اراسىنان

موكhzani، مارينا، مەليندا ەسىمدى بالالارى حالىق اراسىنا تانىمال. بالا تاربيەسىندە اتا- اناسى ولاردى بىلىمگە، ىزدەنۋگە، ادالدىققا، ەڭبەكقورلىققا باعىتتادى. «بالالارىمىز ۇلتىمىزدىڭ كەلەشەگى عانا ەمەس، بۇكىل ادامزاتتىڭ يگىلىگىنە قىزمەت ەتەتىن ازامات بولۋى كەرەك» دەگەن ۇستانىم ۇستاندى.

تاربيە تۋراسىنداعى كوزقاراسى:

ماحاتحير: «بالالار – بولاشاقتىڭ تۇتقاسى، ولارعا ۇلاعاتتى تاربيە بەرۋ – ءبىزدىڭ باستى پارىزىمىز. وتباسى دا، مەكتەپ تە، قوعام دا وسى مىندەتتى تەڭ ءبولىسۋى قاجەت»، – دەپ ايتاتىن. ءوزىنىڭ دارىگەرلىك تاجىريبەسىندە دە، ساياسي مانسابىندا دا ول ءاردايىم بىلىمگە سالىناتىن قارجى – ەڭ قۇندى كاپيتال ەكەندىگىن دالەلدەۋگە تىرىستى.

7. ساياسي مانسابى مەن ۇلكەن جەتىستىكتەرى

ساياساتقا قادام باسۋى:

مەديتسينا سالاسىندا ءبىراز قىزمەت اتقارعان ماحاتحير قوعامدىق ماسەلەلەردى تەرەڭنەن سەزىنىپ، «ساياسات ارقىلى حالىقتىڭ تۇرمىسىن جاقسارتۋعا مۇمكىندىك مول» دەگەن توقتامعا كەلەدى. مەديتسينا قىزمەتكەرى رەتىندە الەۋمەتتىك ادىلەتسىزدىكتى كوزىمەن كورىپ، ونى جۇيەلى تۇردە شەشۋ قاجەتتىگىن ۇعىنادى. ءسويتىپ 1964- جىلى ماحاتحير مالايزيا پارلامەنتىنە دەپۋتات بولىپ سايلانادى.

بيلىك باسىنا كوتەرىلۋى:

1974- جىلى ءبىلىم ءمينيسترى بولىپ تاعايىندالادى. بۇل كەزەڭدە ول مەكتەپ، ۋنيۆەرسيتەتتەردە ۇلتتىق كادرلاردى كوبىرەك دايىنداۋ، وقۋلىقتاردى جەرگىلىكتى تىلگە بەيىمدەۋ، اعىلشىن ءتىلىن دە قاتار وقىتۋ سىندى رەفورمالاردى قولعا الدى.

1976- جىلى پرەمەر- ءمينيستردىڭ ورىنباسارى دارەجەسىنە دەيىن كوتەرىلەدى. ساياسي تالپىنىسى كۇشەيىپ، ەل الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىگى دە ارتا تۇسەدى.

1981- جىلى مالايزيانىڭ 4- ءشى پرەمەر- ءمينيسترى بولىپ سايلانادى. مۇنداي جوعارعى لاۋازىمدا 22- جىل بويى ۇزدىكسىز قىزمەت اتقارىپ (1981–2003)، ەلدى ۇلكەن بەتبۇرىسقا جەتەلەيدى.

ۇلكەن جەتىستىكتەرى مەن رەفورمالارى:

1.Ekonomi Baru (جاڭا ەكونوميكا ساياساتى): مالايزيا ەكونوميكالىق ءوسىمنىڭ جىلدام قارقىنىنا قول جەتكىزدى. وندىرىستىك سەكتوردى دامىتىپ، شەتەلدىك ينۆەستيتسيالارعا جول اشتى.

2. infrastrukturلىق جوبالار: اۆتوجولدار، اۋەجايلار، پورتتار سالۋ ارقىلى قاتىناستى جاقسارتىپ، مالايزيانىڭ ايماقتىق جانە جاھاندىق نارىققا شىعۋىنا جول اشتى. «پۋترادجايا» اكىمشىلىك قالاسىنىڭ قۇرىلىسى دا سول كەزەڭدە جۇزەگە استى.

3.ءبىلىم رەفورماسى: جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ سانىن ارتتىرىپ، تەحنولوگيالىق ۋنيۆەرسيتەتتەردى دامىتۋعا كوڭىل ءبولدى. يننوۆاتسيالىق ورتالىقتاردى قولداپ، «ءبىلىم قوعامىن» قالىپتاستىرۋعا كۇش سالدى.

4. ۇلتتاردى بىرىكتىرۋ ساياساتى: مالاي، جۇڭگو، ءۇندى جانە باسقا دا ەتنيكالىق توپتاردىڭ اراسىندا بەيبىت قاتار ءومىر ءسۇرۋ پرينتسيپتەرىن ۇستاندى. «ءبىرتۇتاس مالايزيا» يدەياسىنا باسىمدىق بەرىپ، ورتاق قۇندىلىقتاردى ارتتىردى.

پرەمەر- مينيستر قىزمەتىنە ەكىنشى رەت ورالۋى:

2018- جىلى ماحاتحير بين مۇحاماد جاڭا كواليتسيا قۇرامىندا سايلاۋعا ءتۇسىپ، 93 جاسىندا ەكىنشى رەت پرەمەر- مينيستر لاۋازىمىنا كەلدى. ول الەمنىڭ ەڭ قارت پرەمەر- ءمينيسترى اتانىپ قانا قويماي، ەلدى جەمقورلىققا قارسى كۇرەسكە جۇمىلدىرعان قادامدار جاسادى. بۇل – تاريحتا سيرەك كەزدەسەتىن وقيعا.

8. كۇردەلى كەزەڭدەر

ءاربىر ۇلى تۇلعانىڭ ومىرىندە داعدارىستار مەن كۇردەلى سىناقتار بولادى. ماحاتحير دە بىرنەشە تاريحي ساتتە ەل ىشىندەگى جانە سىرتقى ساياساتتاعى قيىندىقتاردى باستان كەشتى.

1.ورتالىق پەن جەرگىلىكتى بيلىك اراسىنداعى قاقتىعىستار

1960–1970- جىلدارى ەتنوسارالىق شيەلەنىستەر كۇشەيىپ، ساياسي تۇراقسىزدىق ءقاۋپى ءتوندى. ماحاتحير بۇل ماسەلەنى ديپلوماتيالىق جولمەن شەشۋگە جانە بەيبىت ءومىردى ساقتاۋعا باسىمدىق بەردى.

2. ازيا قارجى داعدارىسى (1997–1998)

وڭتۇستىك- شىعىس ازيا ەلدەرىن شايقالتقان ەكونوميكالىق داعدارىس مالايزيانى دا اينالىپ وتپەدى. ماحاتحير ۆاليۋتا نارىعىنا باقىلاۋ شارالارىن ەنگىزىپ، حالىقارالىق ۆاليۋتا قورىنىڭ (IMF) كومەگىنسىز ۇلتتىق ەكونوميكانى قالپىنا كەلتىردى. بۇل قادامى الەمدە تالاي تالقى تۋدىرعانىمەن، اقىرى وڭ ناتيجە بەردى.

3. ساياسي قارسىلاستارمەن قاقتىعىس

1998- جىلى ورىن العان ۆيتسە- پرەمەر انۆار يبراحيممەن كەلىسپەۋشىلىگى، ونىڭ وتستاۆكاسى مەن كەيىنگى وقيعالار ماحاتحيردىڭ بيلىگىنە كولەڭكە تۇسىرگەندەي بولدى. قوعامدا ەكىۇداي پىكىر قالىپتاستى، الايدا ماحاتحير ءوزىن قاتال رەفورماتور رەتىندە كورسەتتى.

4. جەمقورلىقپەن كۇرەس جانە تاعى ءبىر شاقىرىلىم

2018- جىلى بيلىككە قايتا كەلگەن ساتتە جەمقورلىقپەن كۇرەس جاريالاپ، كەيبىر جوعارى لاۋازىمدى تۇلعالاردى سوتقا تارتۋعا مۇرىندىق بولدى. مەملەكەتتىك قىزمەتتەگى تازالىقتى جاقتاعان بۇل ارەكەتى دە حالىق اراسىندا جوعارى باعالاندى.

«اششى دا بولسا، شىندىق – ادىلەتتىلىكتىڭ قاقپاسى» دەگەندەي، ماحاتحير ساياسي كۇرەستەردەن ساباق الدى. سىندارلى شاقتار ونىڭ تاباندىلىعى مەن بولاشاققا دەگەن سەنىمىن نىعايتتى.

9. قىزىقتى فاكتىلەر

1.دارىگەرلىك تاجىريبەسى

پرەمەر- مينيستر قىزمەتىنە كەلمەس بۇرىن ول ءبىراز جىل جەكە كلينيكا اشىپ، جەرگىلىكتى حالىققا قاراپايىم دارىگەر رەتىندە قىزمەت ەتكەن. ساياساتتاعى مانسابى ورلەگەن سوڭ دا «دارىگەر- اۋرۋعا ەم، ال ساياساتكەر- قوعامعا ەم» دەگەن قالجىڭدى ءجيى ايتاتىن كورىنەدى.

2. ادەبي شىعارماشىلىق

ماحاتحير «The Malay Dilemma» اتتى كىتابى ارقىلى مالاي حالقىنىڭ الەۋمەتتىك- ەكونوميكالىق ماسەلەسىن كوتەرىپ، اۋقىمدى تالقىلاۋعا تۇرتكى بولدى. بۇل ەڭبەگى كەزىندە تىيىم سالىنىپ، كەيىنىرەك قايتا جارىق كوردى.

3. تۆيتتەردەگى بەلسەندىلىگى

جاسىنىڭ ۇلعايعانىنا قاراماستان، الەۋمەتتىك جەلىلەردە ەل جاعدايى تۋرالى پىكىر ءبىلدىرىپ وتىرادى. جاستارعا سيفرلىق ساۋاتتىلىقتىڭ ماڭىزىن كورسەتىپ، ءوزى دە بارىنشا ۇلگى بولۋعا تىرىسادى.

4. اۆتوكولىك جۇرگىزۋگە قۇمارلىعى

:جەكە جۇرگىزۋشىسى بولا تۇرا، قالالىق نەمەسە اۋىلدىق جەرلەرگە ءىسساپارعا شىققاندا، كەيدە رولگە ءوزى وتىرىپ، جول ماشىعىن جوعالتپاۋعا ءمان بەرەدى.

5. ەڭ كارى پرەمەر- مينيستر رەكوردى

2018- جىلى 93 جاسىندا قىزمەتكە قايتا كەلىپ، گيننەستىڭ رەكوردتار كىتابىنا «الەمدەگى ەڭ ەگدە سايلانعان ۇكىمەت باسشىسى» رەتىندە ەندى.

«جىلقى كارى بولسا دا، شاڭ قاۋىپ قالمايدى» دەگەن قازاقتىڭ ماقالى وسى كىسىنىڭ ومىردەگى بەلسەندىلىگىنە ءدوپ كەلەدى.

10. قاناتتى سوزدەرى

ماحاتحير بين مۇحامادتىڭ قاناتتى سوزدەرى مالايزيادا عانا ەمەس، كۇللى ازيادا كەڭىنەن تاراعان. ونىڭ سوزدەرى – حالىققا جىگەر بەرەتىن، جاستى تاۋەلسىز ويلاۋعا ىنتالاندىراتىن ۇندەۋلەر:

1.«ەگەر ءبىز وزگەرىسكە دايىن بولماساق، وندا ءبىزدى ۋاقىتتىڭ شاڭ- توزاڭى باسادى»– ەلدى تەحنولوگيالىق تۇرعىدان دامىتۋ جانە جاڭاشىلدىقتان قورىقپاۋ قاجەتتىگىن ءجيى ايتىپ وتىرادى.

2. «جاس ۇرپاقتىڭ ءبىلىمىن ارتتىرماي، ەكونوميكانى كوتەرۋ مۇمكىن ەمەس»– ءبىلىمنىڭ ەل دامۋىنا شەشۋشى ءرول اتقاراتىنىن ۇنەمى ەسكەرگەن.

3. «دەموكراتيا – ءتارتىپ پەن جاۋاپكەرشىلىككە نەگىزدەلگەن قوعام ۇلگىسى»– كوپ پارتيالى جۇيەنى قولداعانىمەن، دەموكراتيانى تەرىس پايدالانۋدان ساقتاندىرعان.

4. «ساياسات – حالىققا قىزمەت ەتۋدىڭ ايناسى، ەگەر ول لاس بولسا، ايناڭ دا كىرلەيدى»– جەمقورلىقپەن كۇرەس پەن مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەردىڭ ادالدىعى تۋرالى ايتقان ءبىر سوزىندە.

5. «ازيا ءوز قۇندىلىقتارىن ساقتاۋ ارقىلى جاھاندىق الەمدە ورنىن تابادى»– شىعىستىڭ ءداستۇرى مەن مادەنيەتىن جوعالتپاي، عالامدانۋ ۇردىسىنە ىلەسۋ تۋرالى كوزقاراسى.

11. ۇلى ادامداردىڭ ول جايلى كوزقاراستارى

ماحاتحير تۋرالى الەمدىك ساياسي ساحناداعى ءتۇرلى تۇلعالار باعاسىن بەرگەن. ولاردىڭ قاتارىندا بۇرىنعى مەملەكەت باسشىلارى، كورشى ەلدەردىڭ كوشباسشىلارى مەن تانىمال زيالىلار دا بار.

1.لي گۋاڭ ياۋ (سينگاپۋردىڭ تۇڭعىش پرەمەر- ءمينيسترى)

• «ماحاتحير – مەنىڭ ماڭگىلىك ساياسي باسەكەلەسىم ءارى دوسىم. ول قانداي شەشىم قابىلداسا دا، سوڭىنا دەيىن تاباندىلىقپەن جەتكىزەدى».

2. نەلسون ماندەلا (وڭتۇستىك افريكا رەسپۋبليكاسىنىڭ تۇڭعىش دەموكر. پرەزيدەنتى)

«ءوز ۇلتىن ەكونوميكالىق تاۋەلسىزدىككە جەتەلەۋدە ماحاتحيردىڭ توزىمدىلىگى مەن قاجىرلىلىعىنا ءتانتىمىن. ءار حالىقتىڭ وزىندىك جولى بار، ال ماحاتحير – مالايزيانىڭ ءوز جولىن تاپقان كوشباسشىسى».

3. مۇحاممەد الي دجيننا (پاكىستاننىڭ نەگىزىن قالاۋشىسى) تۋرالى ەستەلىكتەردە

«بىرنەشە مارتە كەزدەسكەندە، ماحاتحير ەلىن جوعارى دەڭگەيلى مادەنيەت پەن ەكونوميكاعا جەتكىزۋدى ارماندايتىن قايراتكەر ەكەنىن بايقادىم. ونىڭ كوزىندەگى جىگەرى ۇلان- عايىر». (تاريحي جازبالاردا جاناما تۇردە ايتىلعان دەرەك.)

4. مۇحاممەد يۋنۋس (بانگلادەشتەگى گرامين بانكتىڭ نەگىزىن قالاۋشى، نوبەل سىيلىعى يەگەرى)

«ول – كەدەيلىكتى ازايتۋدىڭ، ۇلتتىق ءبىلىم بەرۋ دەڭگەيىن كوتەرۋدىڭ سيمۆولى ىسپەتتەس. مەن ونىڭ ميكرونەسيەنىڭ كەي قاعيدالارىن مالايزيادا جۇزەگە اسىرۋعا قىزىققانىن بىلەمىن».

5. ءتۇرلى حالىقارالىق ۇيىمدار وكىلدەرى

بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمى، يسلام ىنتىماقتاستىق ۇيىمى باسشىلارى دا ماحاتحيردىڭ بەيبىتشىلىك جولىنداعى باستامالارى مەن جاھاندىق ديالوگتى جاقتاعان ساياساتىن جوعارى باعالاعان.

12. ءومىرىنىڭ سوڭى، قازىرگى جاعدايى

2020- جىلى ماحاتحير بين مۇحاماد پرەمەر- مينيسترلىك لاۋازىمنان كەتىپ، ءبىراز ۋاقىتتان كەيىن بەلسەندى ساياسي قيمىلداردى ازايتىپ، مەملەكەت ىسىنە كەڭەسشى رەتىندە ارالاسىپ ءجۇر. جاسى قازىر 90- نان اسقان (2025- جىلى 100- گە جۋىقتاپ قالدى دەۋگە بولادى). دەنساۋلىعىنا قاراماستان، الەۋمەت پەن ساياسات تاقىرىبىنداعى پىكىرلەرىن ۇزدىكسىز جاريالاپ تۇرادى.

قازىرگى جاعدايى: مالايزيا ساياساتىندا اقساقال ءرولىن اتقارىپ كەلەدى.

كەي ماسەلەدە سىن ايتىپ، قوعامدى جاڭاشىل وزگەرىستەردەن قورىقپاۋعا شاقىرادى.

جاستارمەن كەزدەسۋلەرگە قاتىسىپ، ولارعا موتيۆاتسيالىق دارىستەر وقيدى.

دۇنيەجۇزىلىك ساياسي فورۋمدار مەن كونفەرەنتسيالارعا شاقىرىلىپ، تاجىريبەسىمەن ءبولىسىپ تۇرادى.

«شاكىرتسىز ۇستاز – تۇل» دەگەن ناقىل بار، ال ماحاتحير وزىنەن كەيىنگى جاس بۋىنعا ۇلاعات قالدىرىپ، ساياسي تۇلعالاردى باۋلۋعا ىنتالى. ول – حالقىمەن ەتەنە بايلانىسىن ۇزبەگەن، ەلىن شىن سۇيەتىن ارداقتى تۇلعا.

13. قورىتىندى

ماحاتحير بين مۇحاماد – XX عاسىردىڭ سوڭعى شيرەگى مەن XXI عاسىردىڭ باسىنداعى ازيالىق وركەندەۋدىڭ بەت- بەينەسىن ايقىنداعان قايراتكەر. ول ەلىن ءوندىرىستى، ءبىلىمدى، تەحنولوگيانى، الەۋمەتتىك ادىلەتتىلىكتى قاتار دامىتاتىن جولعا سالدى. «بەرەكە باسى – ىنتىماقتا» دەگەندى بەرىك ۇستانىپ، ەتنوستىق، ءدىني جانە مادەني الۋاندىلىقتى ءبىر ارناعا توعىستىردى.

ونىڭ ونەگەلى ءومىرى – الەمدەگى دامۋشى ەلدەرگە تاماشا ۇلگى. ساياسي ەرىك- جىگەرى، ۇلتىنا دەگەن ادالدىعى، ءبىلىم مەن ەڭبەكتىڭ ءقادىرىن تۇسىنگەنى، كۇردەلى كەزەڭدەردەن قايمىقپاي ءوتۋى – بارلىعى دا تاريحي تۇلعانىڭ بولمىسىن ايقىندايدى.

«باقىتتىڭ كىلتى – حالىقتىڭ ريزالىعىندا» دەگەن ءسوزدى ارقاۋ ەتكەن ماحاتحير بين مۇحامادتىڭ ءومىرى مەن قىزمەتى زاماناۋي مالايزيانىڭ ىرگەسىن بەكىتۋگە عانا ەمەس، جاڭا جاھاندىق وزگەرىستەر جاعدايىندا ازيا ەلدەرىنىڭ وزىندىك ورنىن تابۋىنا زور ىقپال ەتتى. ول – ءوز زامانىن عانا ەمەس، بولاشاق ۇرپاقتى دا ويلاي بىلگەن كەمەڭگەر كوشباسشى.

شىعىستىڭ ۇلى ويشىلدارىنىڭ ءبىرى ايتقانداي:

«ادالدىقتى تۋ ەتكەن باسشىعا ۋاقىت تا، تاريح تا قۇرمەتپەن قارايدى»

. ماحاتحير بين مۇحامادتىڭ تۇلعاسى – سونىڭ ايقىن ايعاعى.

«ەڭبەك ەتسەڭ ەرىنبەي، تويادى قارنىڭ تىلەنبەي» (حالىق ماقالى). ماحاتحيردىڭ بار ءومىر جولىندا وسى ءتامسىل كورىنىس تابادى: تالماي ەڭبەكتەنۋ، وقىپ- ۇيرەنۋ، حالىق ءۇشىن قىزمەت ەتۋ – ونىڭ ەڭ باستى ۇستانىمى.