اياكوز كەن ۇڭگىرى — كوكتوعايدىڭ رۋحاني ەسكەرتكىشى

كوكتوعاي اۋدانىنىڭ كوكتوعاي قالاشىعىندا 3-ءنومىرلى كەن جۇلگەسى ”ەڭبەك سىڭىرگەن كەن“ دەگەن اتىمەن الەمگە ايگىلى بولسا، ونىمەن قاتار اتالاتىن اياكوز كەن ۇڭگىرى دە جاڭا جۇڭگونىڭ دامۋ تاريحىندا وشپەس ءىز قالدىرعان كەن سانالادى.

1949-جىلى 5-ايدا اياكوز ءسالىم ۇلى اتتى كەن جۇمىسشىسى 3-ءنومىرلى كەن جۇلگەسىنىڭ ۇستىڭگى جاعىندا دەمالىپ وتىرىپ، جەر بەتىندەگى بەرالدى (زامار تاس، سونداي-اق 3-ءنومىرلى كەن جۇلگەسىنىڭ وڭتۇستىك جاعىنداعى توبەشىككە دەيىن سوزىلعان اق ءتۇستى كەن جۇلگەسىن بايقايدى. ول مۇنىڭ جاڭا كەن بايلىعى بولۋى مۇمكىن ەكەنىن سەزگىرلىكپەن اڭعارىپ، كەن جۇمىسشىلارىن باستاپ بۇل كەندى اشتى، سونىمەن، اياكوز كەن ۇڭگىرىنىڭ سىرلى بەت پەردەسى اشىلدى.

اياكوز كەن ۇڭگىرىندە بەرال (زامار تاس)، سپودىمان، شىرىمتال، كۆارتس سياقتى كەن ءونىمى مول بولعاندىقتان، كەن مەملەكەت قۇرىلىسىندا قولدانىلىپ، جۇڭگونىڭ يادرو ونەركاسىبى، عارىش ونەركاسىبى سياقتى سالالارىنىڭ ماڭىزدى ىرگە تاسىنا اينالدى. 1964-جىلى جۇڭگونىڭ تۇڭعىش اتوم بومبىسىنىڭ ءساتتى جارىلۋىنا پايدالانىلعان بەريلليدەن 1967-جىلى تۇڭعىش سۋتەگى بومبىسىنىڭ ءساتتى جارىلۋىنا پايدالانىلعان ليتيگە، ونان 1970-جىلى تۇڭعىش جاساندى سەرىككە پايدالانىلعان تسەزيگە، سونداي- اق 1971-جىلى تۇڭعىش يادرولىق سۇڭگۋىر كەمەنىڭ بىرلەسكەن سىناعىنا پايدالانىلعان تانتال جانە نيوبي وسى شۇعىلالى ساتتەردىڭ استارىندا اياكوز كەن ۇڭگىرىنىڭ ءۇن-ءتۇنسىز ۇلەس قوسۋى جاتىر.

20-عاسىردىڭ 50-جىلدارىنىڭ باسىنان 1965-جىلعا دەيىن، اياكوز كەن ۇڭگىرىنىڭ كەن اشۋ قىزمەتى بۇكىلدەي ادام كۇشىنە سۇيەندى. سول كەزدەگى جۇمىسشىلار بالعا، لوم، جوتى، كۇرەك سياقتى قۇرالداردى قولدانىپ، ديزەل ماشيناسى، بۇرعى، كەن ماشيناسى سياقتى شاعىن تۇرپاتتى ماشينا جابدىقتارى ارقىلى كەن جولىن اشىپ، تۋنەل سياقتى كەن ۇڭگىرىن بىرتىندەپ قالىپتاستىردى. 1971-جىلى 4-ايدا ەلىمىزدىڭ تۇڭعىش يادرولىق سۇڭگۋىر كەمەسى بىرلەسكەن سىناعى جۇرگىزىلگەن كەزدە تانتال جانە نيوبي رۋداسى يادرولىق جانار زاتتى شۇعىل قاجەت ەتتى. كوكتوعاي كەن ىستەرى مەكەمەسى بۇيرىقتى تاپسىرىپ العاننان كەيىن دەرەۋ 03 ءنومىرلى زور شايقاسىن جۇرگىزىپ، اياكوز كەن ۇڭگىرىن قايتا قازىپ، 8 توننا تانتال جانە نيوبي رۋداسىن اشۋ مىندەتىن ءساتتى وتەپ، پارتيا مەن مەملەكەت تاپسىرعان داڭقتى بورىشتى ءساتتى ورىنداپ، جاڭا جۇڭگونىڭ مەملەكەت قورعانىسى، اسكەري ونەركاسىبى ءۇشىن تاعى دا كەلەلى ۇلەس قوستى. 1974-جىلى اياكوز كەن ۇڭگىرى بۇكىلدەي جابىلدى.

اياكوز كەن ۇڭگىرى بايقالعاننان كەيىن ىلگەرىندى-كەيىندى 20 جىلعا جۋىق كەن جولىن اشقاندىقتان، كوكتوعايدان ەڭ ەرتە اشىلعان كەن ۇڭگىرلەرىنىڭ بىرىنە اينالدى. قازىر ول ساياحات كورىنىس تۇيىنىنە اينالىپ، ساياحاتشىلار بۇل ۇڭگىرگە كىرىپ كوزدىڭ جاۋىن الاتىن كەن رۋداسىن تاماشالاۋمەن بىرگە، سول جىلعى كەن جۇمىسشىلارىنىڭ كەن اشۋداعى جاپاسىن تەرەڭ سەزىنۋدە.

بۇل كەن ۇڭگىرىنىڭ جالپى ۇزىندىعى 800 مەتردەن اسىپ، جوعارى-تومەن 6 قاباتقا بولىنەدى دە، ۇلكەندى-كىشىلى 10 نەشە ايقاسقان نەمەسە تۇتاسقان كەن ۇياسى بار. ۇڭگىر ءىشىنىڭ تەمپەراتۋراسى جىل بويى ℃0 بولعاندىقتان، جاز ماۋسىمىنداعى شىلىڭگىر ىستىقتا كەن ۇڭگىرىنىڭ تەرەڭ تۇكپىرىنەن شىققان ىلعالدى جەل مەن سۋىق اۋا ساياحاتشىلاردى توڭدىرادى. ۇڭگىردەگى كۇمىس تاباقشا سياقتى شىرىمتال جاپىراقشاسى جارىق شاشسا؛ قابىرعانى بويلاي جارقىراعان كۆارتس اسپانداعى قۇس جولىنا ۇقسايدى؛ سپودىمان، بەرال (زامار تاس) بەينە ساعىمداي قۇبىلىپ، باعالى كەن ونىمدەرى عانا ەمەس، كوكتوعايداعى كەن جۇمىسشىلارى رۋحىنىڭ جاۋھارى سپەتتى كورىنەدى.

كەدىر-بۇدىر كەن قابىرعاسىن سيپاپ كورسەڭىز، سول كەزدەگى كەن جۇمىسشىلارىنىڭ كەن قازعان كەزدەگى جاپاسىن سەزىنگەندەي بولاسىز؛ تار كەن قۇدىعىنىڭ استىندا تۇرىپ، كەن جۇمىسشىلارىنىڭ جۇرەلەپ وتىرىپ قۇدىق ناۋاسىنىڭ جانىندا كەن قابىرعاسىن ۇڭگىپ، كەسەك-كەسەك كەن رۋداسىنىڭ قابىرعادان سىرعىپ تۇسكەن بەينەسى كوز الدىڭىزعا كەلىپ، ولاردىڭ ەرلىكپەن كۇرەس جاساعان شۇعىلالى كۇندەرىن كورگەندەي بولاسىز.

اياكوز كەن ۇڭگىرى ەڭبەك سىڭىرگەن كەن ۇڭگىرى عانا ەمەس، نەشە ۇرپاق كەن جۇمىسشىلارىنىڭ جاستىق كوكتەمى مەن اقىل-پاراساتى، ىستىق قانى جانە ءومىرى ارقىلى سومداعان رۋحاني ەسكەرتكىشى. قازىر ول قىزىل ساياحاتتىڭ كوزەۋلى جەرىنە اينالىپ، سانسىز ساياحاتشىنى وزىنە باۋرادى. ول كوكتوعايدىڭ تانىسقىسى عانا ەمەس، وتانىمىزدىڭ دامۋ تاريحىندا كەم بولسا بولمايتىن ءبىر بولەگى.