زەمىر سالۇنى تەرجىمىسى رۇخەتسىز كۆچۈرمەڭ
ت1991ـ يىلى سوۋېت ئىتتىپاقى پارچىلانغاندىن كېيىن، ئوتتۇرا ئاسىيا رايونىدا قازاقىستان، قىرغىزىستان، تاجىكىستان، ئۆزبېكىستان، تۈركمەنىستاندىن ئىبارەت ستان نامىدىكى بەش دۆلەت كۆپەيدى.پارس تىلىدا ستان ...... توپلانغان جاي دىگەن مەنىدە، ئەگەر دۆلەت نامى قىلىنسا، ...... دۆلەت دېگەن مەنىنى بىلدۈرىدۇ. بۈگۈنكى كۈندە، بۇ بەش سىتان دۆلىتى مۇستەقىل بولغىلى 30 يىل بولاي دەپ قالدى، ئۇلارنىڭ تەرەققىيات ئەھۋالى قانداق؟
ئىقتىسادىي كۆرسەتكۈچى: ئىقتىسادىي كۆرسەتكۈچ بىر دۆلەتنىڭ دۆلەت كۈچىنى ئۆلچەيدىغان مۇھىم ئۆلچەم بولۇپ، ئىچكى ئىشلەپچىقىرىش ئومۇمىي قىممىتى ، كىشى بېشىغا توغرا كېلىدىغان ئوتتورىچە كىرىمى قاتارلىق سانلىق مەلۇماتلارنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ. خەلقارا پۇل فوندى تەشكىلاتىنىڭ 2019ـ يىللىق سانلىق مەلۇماتىغا ئاساسلانغاندا، بۇ بەش دۆلەتنىڭ ئىچكى ئىشلەپچىقىرىش ئومۇمىي مىقدارىدىن سېلىشتۇرغاندا، ئەڭ يۇقىرى بولغىنى قازاقىستان بولۇپ، 170 مىليارد 300 مىليون دوللار بولۇپ، دۇنيا بويىچە 55ـ ئورۇندا تۇرىدۇ، ياۋروپا دۆلەتلىرى ۋېنگىرىيە، ئۇكرائىنا بىلەن ئوخشاش سەۋىيەدە تۇرىدۇ. ئىككىنچىدىن،ئايرىم ـ ئايرىم ھالدا ئۆزبېكىستان ( 60 مىليارد 400 مىليون دوللار )، تۈركمەنىستان ( 46 مىليارد 600 مىليون دوللار )، قىرغىزىستان ( 8 مىليارد 200 مىليون ئامېرىكا دوللىرى )، تاجىكىستان ( 8 مىليارد 100 مىليون ئامېرىكا دوللىرى ). ت
كىشى بېشىغا توغرا كېلىدىغان ئوتتورچە كىرىمنى سېلىشتۇرغاندا، ئەڭ يۇقىرى بولغىنى قازاقىستان بولۇپ، 9139 دوللار بولۇپ، دۇنيا بويىچە 69ـ ئورۇندا تۇرىدۇ. ئۇنىڭدىن قالسا تۈركمەنىستان ( 7816 ئامېرىكا دوللىرى )، ئۆزبېكىستان ( 1831 ئامېرىكا دوللىرى )، قىرغىزىستان ( 1292 ئامېرىكا دوللىرى ) ۋە تاجىكىستان ( 877 ئامېرىكا دوللار ) دىن ئىبارەت. ئايلىق مائاشى ئەڭ يۇقىرى بولغىنى قازاقىستان ئەڭ تۆۋەن بولغىنى تاجىكىستان بولۇپ، كونكرېت سانلىق مەلۇماتلار تۆۋەندىكىچە.بىرىنچى، قازاقىستاننىڭ 208 مىڭ تەڭگە بولۇپ، تەخمىنەن 3425 يۈەن؛ ئىككىنچى، تۈركمەنىستاننىڭ 860 ماناتى ، تەخمىنەن 1700 يۈەن خەلق پۇلى؛ ئۈچىنچى، قىرغىزىستاندا 18 مىڭ سوم بولۇپ، تەخمىنەن 1600 يۈەن؛ تۆتىنچى، ئۆزبېكىستان 1 مىليون 822 مىڭ سوم بولۇپ، تەخمىنەن 1228 يۈەن؛بەشىنچى، تاجىكىستان 1407 سوتان بولۇپ، تەخمىنەن 943.1 يۈەن خەلق پۇلى. بىز شۇنى كۆرۈۋالالايمىزكى، گەرچە ئوخشاش بىر رايونغا جايلاشقان بولسىمۇ، لېكىن بۇ بەش سىتان دۆلىتىنىڭ ئىقتىسادىي پەرقى يەنىلا بىر قەدەر چوڭ.
ھەربىي ئەمەلىيكۈچ: جۇغراپىيە جەھەتتىن قارىغاندا، بۇ بەش دۆلەتنىڭ ھەممىسى ئىچكى قۇرۇقلۇق دۆلىتى بولۇپ، دېڭىز ـ ئوكيان يوق. لېكىن، قازاقىستان، تۈركمەنىستان، ئۆزبېكلىستانلارنىڭ كاسپىي دېڭىزى ( يەر شارى بويىچە ئەڭ چوڭ كۆل ) ۋە ئارال دېڭىزىغا تايىنىدىغان بولغاچقا، بۇ ئۈچ دۆلەتنىڭ دېڭىز ئارمىيەسى بار بولۇپ، ھەممىسى سوۋېت ئىتتىپاقىدىن مىراس قالغان. ئەسكىرىي كۈچ جەھەتتىن قارىغاندا، قازاقىستاندا 108 مىڭ رەسمىي ھەربىي، شۇنداقلا 132 مىڭ زاپاس ھەربىي بار. ئەڭ ئاجىز بولغىنى قىرغىزىستان بولۇپ، پەقەت 15 مىڭ رەسمىي ھەربىي بار ئىكەن. شۇڭا، مەيلى قايسى نۇقتىدىن سېلىشتۇرايلى، قازاقىستاننىڭ دۆلەت كۈچى ئەڭ كۈچلۈك بولۇپ، باشقا تۆت دۆلەتنىڭكىدىن بىر دەرىجە يۇقىرى.دىققەت قىلىشقا ئەرزىيدىغىنى شۇكى2001ـ يىلى 11ـ سېنتەبىر ھۇجۇمى ۋە ئافغانىستان ئۇرۇشىدىن كېيىن، ئامېرىكا بازىنى ياردەمگە ئالماشتۇرۇش ئۇسۇلى بىلەن ئۆزبېكىستان، قىرغىزىستان، تاجىكىستاندا ھەربىي بازا قۇرۇپ، تالىبان كۈچلىرىگە زەربە بەردى.بۇنىڭ ئىچىدە، ئامېرىكىنىڭ قىرغىزىستاندىكى ماناس ھەربىي بازىسىغا 3000 ئوفىتسېر ـ ئەسكەر، شۇنداقلا ھەر خىل كۈرەشچى ئايروپىلان، تىرانسپورت ئايروپىلانى ۋە ماي قاچىلاش ئايروپىلانى ئورۇنلاشتۇرۇلغان.
ت2014ـ يىلى 6ـ ئايدا، ئامېرىكا ئارمىيەسى ئاندىن بۇ بازىدىن چېكىندى.ماناس ھەربىي بازىسى ئۆزبېكىستاننىڭ خاناباد ھاۋا ئارمىيە بازىسىغا ئامېرىكىنىڭ 1500 ئوفىتسېر ئەسكىرى ئورۇنلاشتۇرۇلدى2005ـ يىلى 11ـ ئايدا چېكىنگەن.تاجىكىستاندا ئامېرىكا 70 ئۇرۇش ئايروپىلانى توختىتىشقا بولىدىغان قورغان ھەربىي ئايرودۇرۇمى، شۇنداقلا 60 ئۇرۇش ئايروپىلانى توختىتىشقا بولىدىغان كۇلىياڭبو ھەربىي ئايرودۇرۇمىنى ئىجارىگە ئالدى.بۇنىڭدىن باشقا، ئامېرىكا ئارمىيەسىنىڭ ئۇرۇش ئايروپىلانلىرىدا تېخنىكىلىق كاشىلا كۆرۈلۈش، ماي يېتىشمەسلىك قاتارلىق تۈرلۈك ئالاھىدە ئەھۋاللار كۆرۈلگەندە، قازاقىستاننىڭ تىمبۇكتۇدىكى خەلقارا ئايرودۇرۇمغا قونسا ھەمدە رېمونت قىلىش ۋە ئاسراش قاتارلىق تېخنىكىلىق مۇلازىمەتتىن بەھرىمەن بولسا بولىدۇ.
نۆۋەتتە، ئامېرىكىنىڭ بۇ دۆلەتلەردىكى ھەربىي بازىلىرىنىڭ ھەممىسى چېكىندى.ئامېرىكىنىڭ نۇقتىسىدىن قارىغاندا، بۇ بەش دۆلەتتە ھەربىي بازا بولۇشنى تولىمۇ ئارزۇ قىلىدۇ، چۈنكى بۇ بەش دۆلەت تۇرۇۋاتقان جۇغراپىيەلىك ئورۇن ئىنتايىن مۇھىم.لېكىن، نىسبەتەن ئېيتقاندا، رۇسىيەنىڭ بۇ رايوندىكى تەسىر كۈچى تېخىمۇ چوڭراق بولۇشى، بەش دۆلەت بىلەن بولغان مۇناسىۋىتىمۇ تېخىمۇ يېقىنراق بولۇشى كېرەك.رۇسلارنىڭ نەزىرىدە، سوۋېت ئىتتىپاقىدىن بۆلۈنۈپ چىققان بۇ بەش دۆلەت ئۆزىگە تەۋە ئارقا گۈللۈك بولۇپ، ئاسانلىقچە باشقىلارغا قوش قوللاپ ئۆتۈنۈپ بەرمەيدۇ.ئەينى يىللىرى ئامېرىكىنىڭ بۇ يەردە ئەسكەر تۇرغۇزۇشىمۇ رۇسىيەنىڭ سۈكۈت قىلىشىغا ئېرىشكەن.شۇڭا، ئامېرىكىنىڭ بۇ يەردە مەڭگۈلۈك ئەسكەر تۇرغۇزۇشى ئاساسەن مۇمكىن بولمايدىغان ئىش.
ئەجىرىمىز ئۈچۈن ئاستىدىكى ئىلاننى بىر قېتىم بىسىپ قويۇڭ! رەھمەت!!!🌹🌹
