چىڭ سۇلالىسى چاروسىيەدىن قانچىلىك زىمىن قايتۇرۋالغان

كاڭشىنىڭ يىللىرىدا چىڭ سۇلالىسى ھۆكۈمىتى بىلەن روسىيە دۆلەت ئىلكىدىكى بىر مەيدان تىركىشىش، شۇنداقلا كاڭشىنىڭ ئاساسلىق نەتىجىلىرىنىڭ بىرى، نىبۇچۇ شەرتنامىسىنىڭ ئىمزالىنىشى روسىيە بىلەن چىڭ سۇلالىسى چىگرىسىنىڭ نەچچە يۈز يىللىق تېنچلىقىنى كۈتىۋالدى، بۇ قېتىملىق تىركىشىشتە، كاڭشىنىڭ پېتر پادىشاھىنىڭ قولىدىن زادى قانچىلىك زىمىننى تارتىۋالغانلىقىنى بۈگۈن كۆپچىلىك بىلەن بىرلىكتە بىلىپ باقايلى.

ى 1683ـ يىلى 9ـ ئايدا روسىيە ئارمىيىسى چار پادىشاھنىڭ يول كۆرسىتىشى بىلەن ياكسا قاتارلىق رايۇنلارغا تاجاۋۇز قىلىپ كىردى. چىڭ سۇلالىسى ھۆكۈمىتى بۇ بۇيرۇقنى چۈشۈرۈپ، ياكسا رايونىدىكى بارلىق روسىيە قوشۇنلىرىنى چىڭ سۇلالىسى زېمىنىدىن دەرھال چېكىندۈردى. ئەمما، روسىيە ئارمىيىسى بۇنىڭغا پىسەنتمۇ قىلماي، ئەكسىچە ھەددىدىن ئېشىپ، ئەيېر رايونىغا بېسىپ كىردى بۇلاڭچىلىق قىلدى. چىڭ سۇلالىسى ھۆكۈمىتى چوڭ سانغۇن سابسۇنى ئەۋەتىپ تاجاۋۇزچى قوشۇننى مەغلۇپ قىلدى ھەمدە خېيلۇڭجياڭنى بويلاپ ئۇنى قوغلاپ، تاجاۋۇزچى قوشۇننىڭ بارلىق تايانچ پونكىتلىرىنى كۆيدۈرۈپ، ياكسانى بىر تەنھا شەھەرگە ئايلاندۇرۇپ قويدى، ئەمما نىيىتىدىن يانمايدىغان تاجاۋۇزچى قوشۇن يەنىلا جاھىللىق بىلەن قارشىلىق كۆرسەتتى. 1685ـ يىلى 1ـ ئاينىڭ 23ـ كۈنى ئوردا روسىيە تاجاۋۇزچى قوشۇنىنىڭ ياكسا رايونىدا مەخپىي ھەرىكەت قىلىۋاتقانلىقىنى تاپشۇرۇپ ئالغان. كاڭشى خان روسىيە تاجاۋۇزچى ئارمىيىسىنى ئۈزۈل ـ كېسىل تازىلاش ئۈچۈن پېڭ چۈننى دۇتۇڭ قىلىپ تەيىنلەپ، ئەيدۇغا ئەۋەتىپ، ياكېسانى ئومۇميۈزلۈك قايتۇرۇۋېلىشقا مەسۇل قىلدى. 1685ـ يىلى 4ـ ئايدا، پېڭ چۈن 3000 نەپەر چىڭ سۇلالىسى قوشۇنىنى باشلاپ، جەڭ كېمىسى، زەمبىرەك، ئوقيا، قالقان قاتارلىق قورال ـ ياراغلارنى ئېلىپ ماڭدى ئايسىخاندىن يولغا چىقىپ، ئىككى يولغا بۆلۈنۈپ، ياكساغا قاراپ ماڭدى. 5ـ ئاينىڭ 22ـ كۈنى ئىككى يۆنىلىش ئارمىيەسى ياكسا قەلەسىنىڭ تۆۋەن تەرىپىگە قوشۇلۇپ، پېڭ چۈن رۇسىيە ئارمىيەسىنىڭ قوماندانى توربۇزىنگە ئەڭ ئاخىرقى ئۇلتىماتۇمنى ئەۋەتىپ، ياكسادىن چېكىنىپ چىقىشقا بۇيرۇدى، چىڭ سۇلالىسى قوشۇنى سۈرۈشتە قىلمىدى. ئەمما توربۇزىن شەھەرنى ئىگىلىۋالغان بولۇپ، قولىدا 300 دىن ئارتۇق مىلتىق، ئۈچ زەمبىرەك، يەنە 450 ئەسكەر بار ئىدى، بۇ ئەسكەرلەر قەلە ئىچىدە تەسلىم بولۇشنى رەت قىلدى. 5ـ ئاينىڭ 23ـ كۈنى پېڭ چۈن ئارمىيىنى ئىككى ئەترەتكە بۆلۈنۈپ ھۇجۇم قىلىشقا بۇيرىدى، ئۇلار بىر يولدا جەڭ كېمىسىنى شەھەرنىڭ جەنۇبىغا، يەنە بىر يولدا زەمبىرەكلەرنى شەھەرنىڭ شىمالىغا ئورۇنلاشتۇردى. 25ـ كۈنى تاڭ سۈزۈلۈشى بىلەنلا، پېڭ چۈن شەھەرنىڭ شىمالىدىكى زەمبىرەككە بۇيرۇق چۈشۈرۈپ، ياكسانى بومباردىمان قىلىشقا باشلىدى ئۇزۇن ئۆتمەي روسىيە ئارمىيىسىدە تالاپەت ئېغىر بولدى، توربۇجىن تەسلىم بولدى. 

ئەلچى ئەۋەتىپ، پېڭ چۈننىڭ ئۆز قوشۇنىنىڭ قوراللىق كۈچىنى ساقلاپ قېلىشىنى ئۈمىد قىلدى، ئۇنىڭ قوشۇنى دەرھال شەھىرىدىن چېكىندى. پېڭ چۈن قوشۇلغاندىن كېيىن، رۇسىيە ئارمىيەسى نىبچۇغا چېكىندى. چىڭ سۇلالىسى قوشۇنلىرى تاجاۋۇزچىلارنى قوغلاپ چىقارغاندىن كېيىن، ياكسا قەلەسىنى پارتلىتىپ، دەرھال قوشۇن باشلاپ ئوردىغا قايتقان. پەقەت بىر قىسىم ئەسكىرىي كۈچنى ساقلاپ قالدى. ھەمدە يەنە بىر قىسىمنى ئەۋەتىپ، ئەيلوڭ، يىگېگىن قاتارلىق جايلاردا مۇداپىئە ئىشلىرىنى كۈچەيتتى. كىم بىلسۇن، رۇسىيە قوشۇنلىرى ياكسا قوشۇنىدىن چېكىنىپ چىققاندىن كېيىن، چىڭ سۇلالىسى قوشۇنلىرى يوقىتىش خاراكتېرلىك زەربە بەرمەي،  ئۇلار  پۇرسەتتىن پايدىلىنىپ، داۋاملىق باستۇرۇپ قويۇپ ئەسكىرىي كۈچ توپلاپ، يەنە بىر قېتىم ياكساغا تاجاۋۇز قىلماقچى بولدى. 1685ـ يىلى، رۇسىيە ھۆكۈمىتى 600 كىشىلىك ئەسكەر كۆپەيتىپ نىبۇچۇغا باردى، چىڭ سۇلالىسى قوشۇنىنىڭ چېكىنىپ چىققانلىقىنى بىلگەندىن كېيىن، توربۇجىن يەنە قوشۇن باشلاپ ياكېسا رايونىغا ئېقىپ باردى. بۇ ئىش كاڭشىنىڭ قاتتىق غەزىپىنى قوزغاپ، بىر قېتىم رەھىم قىلغانغا خوش بولماي يەنە جىنايەت سادىر قىلدى دەپ ئاچچىقلىدى. 1685ـ يىلى كاڭشى خان مەلۇماتىنى تاپشۇرۇۋالدى، شۇنىڭ بىلەن بۇ قېتىم روسىيە بىلەن بولغان ئاچچىق ساۋاقنى چوقۇم بېرىش توغرىسىدا بۇيرۇق چۈشتى. 7ـ ئاينىڭ 24ـ كۈنى چىڭ سۇلالىسى ھۆكۈمىتى 2000 دىن ئارتۇق ئەسكەر ئەۋەتىپ، ياكسا شەھىرىگە ئوڭۇشلۇق يېتىپ بېرىپ، ياكسا شەھىرىنى ئورىۋېلىپ، ئۇلارنى تېز سۈرەتتە تەسلىم بولۇشقا بۇيرىدى.

 جاھىل توربۇجىن ياكېسانى يەنىلا جان تىكىپ ساقلاپ، ئۇنىڭ بىلەن كارى بولمىدى. 8ـ ئاينىڭ باشلىرىدا چىڭ سۇلالىسى قوشۇنى شەھەرگە ھۇجۇم قىلىپ، توربۇزىننى ئۆلتۈرۈۋەتتى ئەمما قوشۇمچە سانغۇن ئەندۇن روسىيە ئارمىيىسىگە قوماندانلىق قىلغان بولسىمۇ يەنىلا جاھىللىق بىلەن قارشىلىق كۆرسەتتى. چىڭ سۇلالىسى ھۆكۈمىتى روسىيە ئارمىيىسىنىڭ ياكسانى جان تىكىپ قوغداۋاتقانلىقىنى، ياردەمگە كېلىدىغانلىقىنى، ئۇنىڭ ئۈستىگە پات ئارىدا قەھرىتان قىشقا كىرىدىغانلىقىنى، ئۇرۇش كېمىسى، ئوزۇق ـ تۈلۈك، ئوت ـ چۆپ توشۇشتا نۇرغۇن قولايسىزلىقلارنىڭ بارلىقىنى كۆزدە تۇتۇپ، ياكسا شەھىرىنىڭ جەنۇبى، شىمالى، شەرقى تەرىپىدىن ئۈچ يۆنىلىشتە مۇداپىئە ئىستىھكاملىرىنى قېزىپ، مۇھاسىرىگە ئېلىش توغرىسىدا بۇيرۇق چۈشۈردى. ھەمدە شەھەرنىڭ غەربىدىكى ئۇرۇش پاراخوتلىرىغا چارلاشنى باشلاپ، تاشقى ياردەمنى ئۈزۈپ تاشلاش توغرىسىدا بۇيرۇق چۈشۈردى. بۇ تەدبىر رۇسىيە قوشۇنلىرىنىڭ كۆپىنچىسىنى ياكسا شەھىرىدە كېسەل بىلەن ئۆلتۈرۈپ، 800 دىن ئارتۇق تاجاۋۇزچى قوشۇننى ئۆلتۈردى، ئەڭ ئاخىرىدا ئاران 60 نەچچە ئادىمى قالدى. بۇ ۋاقىتتا، روسىيە چار پادىشاھى چىڭ سۇلالىسى ھۆكۈمىتىدىن  قوشۇننىڭ جۇڭگو چىگرىسىدىن چېكىنىپ چىقىپ، ئىككى دۆلەتنىڭ چېگرا مەسىلىسىنى كېڭىشىشنى تەلەپ قىلىدى. چىڭ سۇلالىسى ھۆكۈمىتى روسىيە قوشۇنلىرىنىڭ نىبچۇ رايونىغا چېكىنىشىگە رۇخسەت قىلىشنى تەلەپ قىلدى.

 شۇنىڭدىن كېيىن 1689ـ يىلى روسىيە چىڭ سۇلالىسى ھۆكۈمىتى روسىيە بىلەن نىبۇچۇ شەرتنامىسى نى ئىمزالاپ، باشقا جايلاردا دېڭىزغا يۈرۈش قىلىش، گېئېربىچى دەرياسى بىلەن ئېرگۇنا دەرياسىنى جۇڭگو ـ روسىيە ئىككى دۆلەتنىڭ شەرقىي بۆلىكىنىڭ چېگرىسى، خېيلۇڭجياڭنىڭ شىمالى، تاشقى ھېنگاننىڭ جەنۇبى ۋە شىخۇ دەرياسىنىڭ شەرقىدىكى رايونلارنى چىڭ سۇلالىسى زېمىنى قىلىشنى بەلگىلىدى. بۇ كېلىشىمنىڭ ئىمزالىنىشى زور مىقداردىكى زېمىننى قايتۇرۇۋېلىپلا قالماستىن، يەنە چارروسىيىنىڭ شەرققە كېڭىيىش ۋەزىيىتىنى بىۋاسىتە توسۇپ قالدى، كېلىشىم ئىمزالانغاندىن كېيىن، پېتىر پادىشاھ قاتتىق چۆچۈپ كەتتى، شۇنىڭدىن كېيىن كېڭىيىش يۆنىلىشىنى ئۆزگەرتىپ، غەربكە يۈرۈش قىلىپ، بالتىق دېڭىزى ۋە قارا دېڭىز رايونىدىكى زېمىننى تالىشىشقا مەجبۇر بولدى.

كاڭشى يىللىرى ئىمزالانغان  نېبىچۇ شەرتنامىسىنىڭ تەسىرىدە چاروسىيە يۇڭجىڭ يىللىردىكى ئاز تولا چىگرا ئۇرشىنى ھېسابقا ئالمىغاندا تاكى ئىككىنجى قېتىملىق ئەپيۇن ئۇرىشىغىچە بولغان 150يىل مابەينىدە جۇڭگۇ چىگرىسىغا خىرىس قىلالمىدى ،مانا بۇ شەرتنامە چىڭ سۇلالىسىنىڭ كىيىنكى ئەۋلادلار ئالدىدا ئۆزىنىڭ يۈز ئابرويىنى ئازىراقمۇ بولسا يۇرۇق قىلىدىغان ئۇرۇش غەلبىسىنىڭ سىموۋلى بولغان بىردىن بىر شەرىتنامە .