تۈركىيە شىمالىي ئاتلانتىك ئەھدى تەشكىلاتىغا ئەزا دۆلەت، ياۋروپا ئىتتىپاقىنىڭ نامزات دۆلىتى بولۇش سۈپىتى بىلەن يېقىندا غەرب ئەللىرى تىزگىنلىگۈچى كۈچ دەپ قارايدىغان كېسەك ئالتۇن دۆلەتلىرى ھەمكارلىق مېخانىزىمىغا قاتنىشىش ئۈستىدە ئىزدىنىدىغانلىقىنى دەلىللەپ، چوڭ غۇلغۇلا قوزغىدى. تۈركىيە زۇڭتۇڭى ئەردوغاننىڭ كېسەك ئالتۇن دۆلەتلىرى رەھبەرلىرىنىڭ قازان چوققىسى يىغىنىدا پەيدا بولۇشى نۇرغۇن كىشىلەرنىڭ دىققىتىنى قوزغىدى.
تۈركىيە ئانادولۇ ئاگېنتلىقىنىڭ 23-چېسلادىكى خەۋىرىگە قارىغاندا، شۇ يەر ۋاقتى سەيشەنبە كۈنى، شىمالىي ئاتلانتىك ئەھدى تەشكىلاتىدىن بۇ ئۆزگىرىشتىن ئەنسىرەيدىغان-ئەندىشە قىلمايدىغانلىقىنى سورىغاندا، ئېستونىيەدە ئاخبارات ئېلان قىلىش يىغىنى ئاچقان شىمالىي ئاتلانتىك ئەھدى تەشكىلاتىنىڭ يېڭىدىن تەيىنلەنگەن باش كاتىپى مارك رۇت مۇنۇلارنى تەكىتلىدى : تۈركىيە يەنىلا شىمالىي ئاتلانتىك ئەھدى تەشكىلاتىنىڭ مۇھىم ئىتتىپاقدىشى، كېسەك ئالتۇن دۆلەتلىرى مېخانىزمى بىلەن بولغان ھەمكارلىق ئۇنىڭ ئىگىلىك ھوقۇقىغا تەۋە، بۇ دۆلەتنىڭ شىمالىي ئاتلانتىك ئەھدى تەشكىلاتىغا ئەزا دۆلەتلىك سالاھىيىتى بىلەن توقۇنۇشمايدۇ.
«تۈركىيە شىمالىي ئاتلانتىك ئەھدى تەشكىلاتىنىڭ قورال-ياراغلىرى ئەڭ سەرخىل قوشۇنلىرىنىڭ بىرىگە ئىگە، ئۇ شىمالىي ئاتلانتىك ئەھدى تەشكىلاتىنىڭ جۇغراپىيىلىك دائىرىسىدە ئىنتايىن مۇھىم رولىنى جارى قىلدۇرۇپ، پۈتكۈل شىمالىي ئاتلانتىك ئەھدى تەشكىلاتىنى نۇرغۇن ئىقتىدار بىلەن تەمىنلىدى. شۇڭا، بىز تۈركىيەنىڭ كۆپ يىللاردىن بۇيان شىمالىي ئاتلانتىك ئەھدى تەشكىلاتىنىڭ ئايرىلماس بىر قىسمى بولۇپ كەلگەنلىكىدىن ئىنتايىن خۇشال بولدۇق ۋە خۇشال بولدۇق» ئۇ مۇنداق دېدى : «تۈركىيە شىمالىي ئاتلانتىك ئەھدى تەشكىلاتىنىڭ قورال-ياراغلىرى ئەڭ سەرخىل قوشۇنلىرىنىڭ بىرىگە ئىگە، ئۇ شىمالىي ئاتلانتىك ئەھدى تەشكىلاتىنىڭ جۇغراپىيىلىك دائىرىسىدە ئىنتايىن مۇھىم رولىنى جارى قىلدۇرۇپ، پۈتكۈل شىمالىي ئاتلانتىك ئەھدى تەشكىلاتىنى نۇرغۇن ئىقتىدار بىلەن تەمىنلىدى.
بىراق شىمالىي ئاتلانتىك ئەھدى تەشكىلاتى تور بېكىتىدە ئېلان قىلىنغان سوئال-جاۋاب خاتىرىسىگە ئاساسلانغاندا، رۇت يەنە تالاش-تارتىشنى ئاقلاپ، تۈركىيە كېسەك ئالتۇن دۆلەتلىرى بىلەن ھەمكارلىشىش ھوقۇقىغا ئىگە، لېكىن شىمالىي ئاتلانتىك ئەھدى تەشكىلاتىغا 32 ئەزا دۆلەت بولغاچقا، تۈركىيەنىڭ بۇ ھەرىكىتى ئىككى تەرەپ سۆھبىتى ۋە شىمالىي ئاتلانتىك ئەھدى تەشكىلاتىنىڭ ئىچكى قىسمىدا پات-پات تالاش-تارتىش پەيدا قىلىشى مۇمكىن دېدى.
«لېكىن بۇ تۈركىيەنىڭ قارشى ئېلىنمايدىغانلىقىدىن دېرەك بەرمەيدۇ. مەن شۇنىڭغا مۇتلەق ئىشىنىمەنكى، شىمالىي ئاتلانتىك ئەھدى تەشكىلاتى تۈركىيەدە ئىنتايىن قارشى ئېلىنىدۇ، تۈركىيەمۇ شىمالىي ئاتلانتىك ئەھدى تەشكىلاتىدا ئوخشاشلا شۇنداق.» ئىككى تەرەپتىن تەسەللى بېرىش بىلەن ئالدىراش بولۇپ كەتكەن رۇت : «ھازىر شۇنداق، كەلگۈسىدىمۇ داۋاملىق شۇنداق بولىدۇ، شۇڭا بىز چوقۇم بىر-بىرىمىزنىڭ ئەۋزەللىكىنى ئەڭ زور دەرىجىدە جارى قىلدۇرۇشقا كاپالەتلىك قىلىشىمىز كېرەك، ئۇلارنىڭ بىزنىڭ ئىتتىپاقدىشىمىز بولغانلىقىدىن ئىنتايىن خۇشال» دېدى.
شۇ جاي ۋاقتى 10-ئاينىڭ 1-كۈنى بېلگىيەنىڭ بىريۇسسېل شەھىرىدە گوللاندىيەنىڭ سابىق باش ۋەزىرى مارك رۇت ( سولدا ) شىمالىي ئاتلانتىك ئەھدى تەشكىلاتىنىڭ باش كاتىپلىقىنى ئۆتكۈزۈۋالدى، شىمالىي ئاتلانتىك ئەھدى تەشكىلاتىنىڭ باش ئىشتابىدا ئۆتكۈزۈپ بېرىش-ئۆتكۈزۈۋېلىش مۇراسىمى ئۆتكۈزۈلدى. كۆرۈش سېزىمى جۇڭگو
2018-يىلىدىكى جەنۇبىي ئافرىقا كېسەك ئالتۇن دۆلەتلىرى باشلىقلار يىغىنىدا، تۈركىيە زۇڭتۇڭى ئەردوغان تۈركىيەنىڭ كېسەك ئالتۇن دۆلەتلىرىگە ئەزا بولۇش ئارزۇسىنى تۇنجى قېتىم بىلدۈرگەن بولسىمۇ، لېكىن بۇ مەسىلە كېيىن بىر چەتكە قايرىپ قويۇلدى.
بۇ يىلنىڭ بېشىغا كەلگەندە، تۈركىيە «كېسەك ئالتۇن دۆلەتلىرىگە ئەزا بولۇش»نى دۆلەتنىڭ مۇھىم ئىستراتېگىيەلىك پىلانى قاتارىغا كىرگۈزۈشنى قارار قىلدى، شۇنىڭ بىلەن بىر ۋاقىتتا تۈركىيە دائىرىلىرى كېسەك ئالتۇن دۆلەتلىرى مېخانىزمىغا ئەزا بولۇش تۈركىيەنىڭ ياۋروپا ئىتتىپاقىغا ئەزا بولۇشتىن باشقا «ياخشى سەپلىمە تاللىشى» دېدى.
ئامېرىكا تاراتقۇلىرى شۇ چاغدا ئەھۋالدىن خەۋەردار زاتلارنىڭ سۆزىنى نەقىل كەلتۈرۈپ، تۈركىيە نەچچە ئون يىلدىن بۇيان ياۋروپا ئىتتىپاقىغا ئەزا بولۇشنى ئىلتىماس قىلىش جەھەتتە ئارقا-ئارقىدىن ئوڭۇشسىزلىققا ئۇچراپ، قاتتىق ئۈمىدسىزلەندى، دېدى. بۇنىڭدىن باشقا، تۈركىيە رۇسىيە-ئۇكرائىنا توقۇنۇشى پارتلىغاندىن كېيىن موسكۋا بىلەن داۋاملىق قويۇق مۇناسىۋەتنى ساقلاپ كەلگەچكە، مەلۇم دەرىجىدە شىمالىي ئاتلانتىك ئەھدى تەشكىلاتىغا ئەزا باشقا دۆلەتلەر بىلەن ئىختىلاپ پەيدا قىلدى. تۈركىيە كېسەك ئالتۇن دۆلەتلىرىگە ئەزا بولسا، بۇ دۆلەتنىڭ جۇڭگو ۋە روسىيە بىلەن بولغان ئىقتىسادى ھەمكارلىقىنى ياخشىلىغىلى ھەمدە ياۋرۇپا ئىتتىپاقى بىلەن ئاسىيا ئوتتۇرسىدىكى سودا يولىغا ئايلانغىلى بولىدۇ دەپ قارايدۇ.
بۇ يىل 9-ئايدا تۈركىيەنىڭ ھاكىمىيەت بېشىدىكى پارتىيەسى ھەققانىيەت ۋە تەرەققىيات پارتىيەسى تۈركىيەنىڭ كېسەك ئالتۇن دۆلەتلىرىگە ئەزا بولۇشنى رەسمىي ئىلتىماس قىلغانلىقىنى دەلىللىدى. بۇ دۆلەت دۇنياۋى تەسىر كۈچىنى كۈچەيتىش بىلەن بىر ۋاقىتتا، ئەنئەنىۋى غەرب ئىتتىپاقداشلىرىدىن ئەگىپ ئۆتۈپ، يېڭى ھەمكارلىق مۇناسىۋىتى ئورنىتىشنى ئۈمىد قىلىدۇ.
فىرانسىيە ئاخبارات ئاگېنتلىقى مۇنۇلارنى كۆرسەتتى ：ئەگەر تۈركىيە قوبۇل قىلىنسا، كېسەك ئالتۇن دۆلەتلىرى ئىچىدىكى شىمالىي ئاتلانتىك ئەھدى تەشكىلاتىغا تۇنجى ئەزا دۆلەت بولۇپ قالىدۇ، كېسەك ئالتۇن دۆلەتلىرى گۇرۇھى غەرب يېتەكچىلىكىدىكى دۇنيا تەرتىپىنى چەكلەيدىغان مۇھىم كۈچ دەپ قارىلىدۇ. ئامېرىكىلىق بىر مۇخبىر رۇسىيە تاراتقۇلىرىنىڭ زىيارىتىنى قوبۇل قىلغاندا، شىمالىي ئاتلانتىك ئەھدى تەشكىلاتىنىڭ مۇھىم ئەزاسى بولغان تۈركىيەنىڭ كېسەك ئالتۇن دۆلەتلىرىگە ئەزا بولۇش ئۈستىدە ئىزدىنىشى ئامېرىكىنى چوقۇم خاتىرجەمسىزلەندۈرىدۇ، دېدى.
«بۈگۈنكى رۇسىيە» ( RT ) نىڭ خەۋىرىگە ئاساسلانغاندا، بريۇسسېل تەرەپمۇ تۈركىيەنىڭ بۇ ھەرىكىتىدىن ئەنسىرەيدىغانلىقىنى بىلدۈرگەن. ياۋروپا ئىتتىپاقىنىڭ باياناتچىسى پېتېر ستانو ( Peter Stano ) تۈركىيەنى ئۇرۇپ، ئەنقەرەنىڭ 1999-يىلىدىن باشلاپ ياۋروپا ئىتتىپاقىنىڭ نامزات دۆلىتى ئىكەنلىكىنى، گەرچە بۇ دۆلەتنىڭ قايسى خەلقئارا تەشكىلاتلارغا كىرىشنى تاللاش ھوقۇقى بولسىمۇ، لېكىن ئۇ چوقۇم ياۋروپا ئىتتىپاقىنىڭ قىممەت قارىشى ۋە دىپلوماتىيە سىياسىتىگە ھۆرمەت قىلىشى كېرەكلىكىنى تەكىتلىدى.
بىراق ئەردوغان ئېنىقلا بۇنىڭغا پىسەنت قىلمىدى. ئالدىنقى ئايدا ئۇ يەنە : «تۈركىيەنى كېسەك ئالتۇن دۆلەتلىرىگە كىرمەڭلار دېگەنلەر تۈركىيەنى ياۋروپا ئىتتىپاقى دەرۋازىسى ئالدىدا ئۇزۇن يىل ساقلىغان كىشىلەردۇر» دېدى. ئۇ مۇنۇلارنى تەكىتلىدى : ئۆزىنىڭ شىمالىي ئاتلانتىك ئەھدى تەشكىلاتىغا ئەزا دۆلەتلىك سالاھىيىتى بىلەن كېسەك ئالتۇن دۆلەتلىرى قاتارلىق ئىقتىسادىي ھەمكارلىق گەۋدىلىرى بىلەن بولغان مۇناسىۋەتنى ئۈزۈپ قويمايمىز.
ئەردوغان رۇسىيەگە بېرىپ يىغىنغا قاتناشقاندا، شۇ جاي ۋاقتى 22-ئۆكتەبىر تۈركىيەنىڭ كېسەك ئالتۇن دۆلەتلىرى بىلەن بولغان ھەمكارلىقنى كۈچەيتىشنى سەمىمىي ئۈمىد قىلىدىغانلىقىنى ھەمدە قازان چوققىسىنىڭ بۇ جەھەتتە مۇھىم رولىنى جارى قىلدۇرىدىغانلىقىغا ئىشىنىدىغانلىقىنى تەكىتلىدى.
تۈركىيە زۇڭتۇڭى ئەردوغان كېسەك ئالتۇن دۆلەتلىرى رەھبەرلىرىنىڭ 16-قېتىملىق ئۇچرىشىشىغا قاتنىشىش ئۈچۈن، شۇ جاي ۋاقتى 23-ئۆكتەبىر رەپىقىسىنى ئېلىپ رۇسىيەنىڭ قازان خەلقئارا ئايروپورتىغا يېتىپ باردى. كۆرۈش سېزىمى جۇڭگو
ئەنگلىيە رادىيو شىركىتى ( BBC ) تۈركىيە قانىلىنىڭ خەۋىرىدە مۇنداق دېيىلدى : تۈركىيە باشلىقلار يىغىنىدا شەرق بىلەن غەرب ئوتتۇرىسىدا «تەڭپۇڭلۇق سىياسىتى» ئورناتماقچى بولغانلىقىنى تەكىتلەيدۇ ھەمدە كېسەك ئالتۇن دۆلەتلىرى بىلەن بولغان مۇناسىۋەتنى ياخشىلاش مۇددىئاسىنى كونكرېت نامايان قىلىدۇ.
جۇڭگو، روسىيە قاتارلىق كېسەك ئالتۇن دۆلەتلىرى تۈركىيەنىڭ ئەزا بولۇش ئىلتىماسىغا قارىتا ئېچىۋېتىش پوزىتسىيىسىنى بىلدۈرگەن ئىدى. بۇ يىل 6-ئايدا روسىيە نۆۋەتچى رەئىس دۆلەت بولۇش سۈپىتى بىلەن كېسەك ئالتۇن دۆلەتلىرى گۇرۇھىنىڭ يېڭى ئەزا دۆلەتلەرنى قوبۇل قىلىشنى ۋاقتىنچە توختىتىشنى قارار قىلغانلىقىنى ھەمدە كېسەك ئالتۇن دۆلەتلىرىنىڭ ھەمراھ دۆلەتلىرىنىڭ تۈر تىزىملىكىنى تۈزۈپ چىقىپ، ئۇنى رەسمىي ئەزا دۆلەتلىك سالاھىيىتىگە ئېرىشىشنىڭ قەدەم باسقۇچى قىلغانلىقىنى جاكارلىدى.
رۇسىيە سۈنئىي ھەمراھ ئاگېنتلىقىنىڭ 24-چېسلادىكى خەۋىرىگە قارىغاندا، تۈركىيەنى ئۆز ئىچىگە ئالغان شىمالىي ئاتلانتىك ئەھدى تەشكىلاتىغا ئەزا دۆلەتلەرنىڭ كېسەك ئالتۇن دۆلەتلىرىگە ئەزا بولسا بولىدىغان-بولمايدىغانلىقى سورالغاندا، رۇسىيە زۇڭتۇڭىنىڭ ئاخبارات كاتىپى پېسكوف ئېنىق جاۋاب بېرىپ، «كېسەك ئالتۇن دۆلەتلىرىنىڭ ئاساسىي مەيدانىدىن قارىغاندا، بۇ مەسىلىگە قارىتا باشقىچە پىكىر يوق» دېدى.
