周毛先丨从史诗《格萨尔·诞生篇》管窥藏族的疾病观念

摘要：《格萨尔》不仅是藏民族创作的一部英雄史诗，更是记述藏族古代部落社会、政治、经济、宗教、医药等方面的民族史、心灵史，反映藏民族传统观念、价值观念的文化史，是藏民族的百科全书。其中包含有可供研究藏族先民对人体、疾病、医疗认知的宝贵史料。《格萨尔》中反映的疾病观念，无论是对疾病的认识（咒师作怪、因果报应、污秽瘴气）、病因的解析（无明五毒）,还是治疗方式（持咒、洗礼、熏香、药引子）都无不体现出藏族先民的生存智慧。

关键词：格萨尔；苯教藏传佛教；疾病观念

作者：周毛先，西北民族大学中国语言文学学部副教授。

基金项目：本文系2022年度西北民族大学中华民族共同体研究基地开放项目“民间信仰中所见蒙、汉、藏多元文化交往交流交融研究”（项目编号:22ZHMZGTT02）、2020年度国家民委专项项目“中国古典史诗与中华民族共同体意识研究创新团队项目”（项目编号：1100130107）阶段性成果。

《格萨尔》作为流传千年的活态史诗，承载着藏民族千百年以来的文化积淀，反映着藏民族对客观世界的认知。纵观《格萨尔》研究近百年的历程，其范围涉及历史、宗教、经济、政治、民俗等方面的内容。但是关于疾病方面的研究甚少，目前仅有的2篇相关论文，都是关于《格萨尔》中出现的疾病名称及医疗事项的归类、分析。本文拟以史诗《格萨尔》中的疾病观为视角，分析、探讨藏族先民对大自然、人体、疾病的总体认知。

英雄史诗《格萨尔·诞生篇》第四章“莲花生大师龙宫治瘟病、顶宝龙遣女来人间”，讲述的是南赡部洲的分内神神子脱巴嘎瓦已答应要降生人间，他的生身父亲，是玛桑格卓神；投胎的母亲，乃是龙女雅嘎孜丹。为了将来降伏四方边地的非人和魔类，神子生做龙和念的儿子至关重要。为了实现以往的诺言，莲花生大师想起应去龙宫设法求得龙女。于是，便拿传染龙病的药物，念了咒语，藏到黑牦牛的犄角里，投入玛旁湖中，随即湖中发出一阵巨大的破裂声。由于这个缘故，下部龙界感染了龙病。因不知突发这种疾病的原因，也不知用什么方法治疗，众龙开始惊慌失措，遂邀请卦师多吉昂雅占卜，卦师告诉龙王，莲花生大师具有驱邪逐秽法，唯独他才能驱除龙界的污秽瘴气，于是龙王派龙子耶毗珍嘎前去邀请莲花生大师，大师消除了龙界的五种疾病。为了答谢莲花生大师，龙王依照要求将龙女供从史诗《格萨尔·诞生篇》管窥藏族的疾病观念养给大师。

虽然此章节具有浓烈的神话色彩，但依据列维斯特劳斯（Claude Lévi-Strauss，1908—2009）的结构分析（Constructive Analysis），依然可以解构神话的深层内涵。用几个关键词归纳其神话原型：

莲花生大师===神灵===佛法===藏医理论===救治===弘佛

龙界===民众===无明===疾病缠绕===皈依三宝===治愈

其原型为宣扬佛为医师、法为药方、僧为看护、众生如病人的佛法至上的思想。但是龙界对疾病的认识、莲花生大师对病因的解析，在一定程度上反映出藏族先民在与大自然斗争过程中对疾病的认知。若掀去神话的神秘面纱，依然可以了解藏族人对疾病观念、病理学的认知理论体系以及应对疾病的方法。

一、瘟病为何不知因：疾病的认识

莲花生大师施法给龙界下传染病药物时，众龙不知其因，各自猜测。以下为龙界对这场瘟病的感知认识。

龙族头领认为：“不是前世宿业果，便是今生有因缘。”

ཁར་སང་ཁར་གྱི་ནུབ་མོ་ལ།   ། ཀླུ་ཡུལ་ནམ་མཁའི་སྲང་་ལམ་ནས། །

མེ་དཔུང་དུག་གི་ཟེར་མ་ཅན།  །འུར་སྒྲས་ས་ཆུ་བསྲེ་ལ་ཁད། །

ཟི་རས་རྒྱ་མཚོ་སྐེམ་ལ་ཁད།   །གླིང་དགུའི་་མཐུལ་ལ་བབ་ནས་བྱུང་། །

ལྟས་ངན་དེ་འདྲ་བྱུང་སོ་ནས།  །ཀླུ་ཡི་རྒྱལ་ཁམས་ནད་ཀྱིས་གང་། །

དེ་སྔོན་གྱི་ལས་དང་འཕྲལ་གྱི་རྐྱེན། །ཅི་ཉེས་ལས་དེ་ཅི་ཡིས་ཕན། །

ལར་འཁོར་བ་མ་རིག་སྙིང་རེ་རྗེ། ། 

译：那时前一天夜晚，龙界蓝天虚空中，

一团烈火冒毒烟，吼声震得水土混，

火焰烧得大海枯，九岛龙土遍降临。

只从恶兆发生后，龙界处处染瘟病。

不是前世宿业果，便是今生有因缘。

不知如何消此灾，轮回无明实可怜。

顶宝龙王认为：“哪位咒师在作怪？”

འོ་གོ་བྱུང་གོ་བྱུང་ཨ་ཁ་ཁ། །ཨ་ཁ་ཁ་སྟེ་ཨ་ཐོ་ཐོ། །

ཐོ་གཅིག་མེད་ན་བྱ་མི་འབབ། །བྱ་མ་འཕུར་འདོ་བ་འདྲོགས་དོན་མེད། །

རྟ་མ་འདྲོགས་མགོ་་བོ་ཅི་ལ་ཆག །འཛམ་གླིང་མི་ཡི་ས་ཆ་ནས།།

མཐུ་ཆེན་གཅིག་གི་ཆོ་འཕྲུལ་འདྲ།  །དེ་མིན་དེ་འདྲ་འོང་དོན་མེད། །

译：哦，知道知道我知道，哎，可怜可怜实可怜！

没有坡坎鸟不落，鸟不起飞马不惊，

马不受惊头怎破？或许那是人世间，

哪位咒师在作怪？如若不是这原因，

何以会有灾难来！ 

龙子郎瓦司丹认为：“造了什么孽，得了什么报应？”

“ད་གཙང་མ་ཀླུ་ཡི་རྒྱལ་ཁམས་སུ།  ནད་རིགས་མི་གཅིག་བཅོ་བརྒྱད།  སྔོན་ཆད་ཡོང་མ་མྱོང་བ་མང་པོ་བྱུང་སྟེ། ཅི་ཡི་ལན་དང་ཉེས།  ཕན་པའི་ཐབས་དང་གསོ་བའི་སྨན་ཅི་ཡང་མ་ཤེས་ནས（我们清净的龙世界，现在流行十八种瘟病，以往谁也没见过。不知这是造了什么孽，得了什么报应？也不知用什么方法见效，拿什么药物治疗？）”

在人类早期社会，人们对自然的认识不足，对疾病完全采用超自然的力量来解释，认为疾病是因为上帝或神灵的惩罚或者邪恶的魂魄附体，疾病的治疗也是通过巫医乞求神灵的保护或者是驱逐邪恶的魂魄，龙界对这场瘟病的起因有“前世宿业果”、“咒师作怪”、“造孽得报应”等猜测。但这些瘟病究竟“为何因”、“如何治”却没有一人知晓。正如龙王所述：“世间谚语这样说，该诵经时喇嘛嗓子哑，轮到上供施主手发僵，要赛跑时马腿打寒战。换到追捕猎狗喘气慌。我们龙族本来有神通，凡事无不明了无遮挡，这些瘟病为何不知因？要请星相家算命，要请卦师来占卜。”

二、人有心思要问神、神有心思作禳解：问卜求医

当人们面临突如其来的疾病不知所措时，会求助于神灵的指示，而占卜是表达神意最直接的方式，占卜师成为沟通神灵与人间的桥梁。龙王道：

མི་བློ་ལྷ་ལ་ཞུ་རྒྱུ་གྱིས། །ལྷ་བློའི་གཏོ་རིམ་བསྒྲུབ་རྒྱུ་གྱིས། །

ལ་སྟོད་སྨར་ཤོད་ས་ཆ་ན། །སྨར་མོ་རྡོ་རྗེ་ངང་ཡག་ཡོད། ། 

མོ་དང་ཕྱྭ་ཡི་བདག་པོ་དེ། །རྗེའུ་རིགས་ཀླུ་ཡི་གཉེན་ཚན་རེད། །

ཅི་དགོས་ཕྱྭ་མཁན་བོས་ལ་ཤོག །

译：人有心思要问神，神有心思作禳解。

　拉堆玛雪那地方，有位多吉昂雅师，

　占卜算卦他做主，是吠屠龙一亲戚。

　快请这位卦师来，如何占卜他自知。

龙王让龙子朗瓦司丹去请占卜师多吉昂雅前来龙宫求神问卜。占卜师多吉昂雅师应龙王邀请将三百六十种卦绳、五百种卦木、五百种卦石、三十二支神箭、三百六十五种五行算卦图表，还有卦书等物，驮在五十匹骡子上，同龙子郎瓦司丹一同启程前来龙宫打卦。

ཡར་ཀི་དཔལ་གྱི་གསས་ཁ་ནས།  །སྣང་སྲིད་ཕྱུ་ཡི་བདག་པོ་ལ། །

དབལ་སྲས་འཐོར་སྲས་བདར་སྲས་གསུམ།  །ཕྱྭ་རབས་སྲིད་པའི་དགྲ་ལྷ་བསྭོ། །

མ་སངས་གཉན་རྗེ་གུང་སྔོན་བསྭོ།  །སྲིད་པ་ཀུན་ཤེས་ཐང་བ་བསྭོ། །

དེ་རིང་མོ་ཡི་འདྲེན་མཁན་མཛོད།  །སྨུག་པ་འཐིབས་པ་མོ་ཡི་གྲིབ། །

གབ་པ་འཁྲུགས་པ་མོ་ཡི་གེགས།  །མི་ཤེས་མི་གསལ་རྨུ་གབ་ཕྱིས། །

སྟེང་ནས་སྤྲིན་ལྟར་གཡོགས་པ་ཕྱིས།  །འོག་ནས་མུན་ལྟར་འཐིབས་པ་ཕྱིས། །

བར་ན་རྡུལ་ལྟར་འཁྲིགས་པ་ཕྱིས།  །ཕྱིས་ན་དྭངས་གསལ་ཤེལ་བས་དག །

བརྡར་ན་དྲུག་དཀར་གཡུ་བས་བཀྲ།  །དེ་རིང་མོ་ཡི་གསལ་འདེབས་ནི། །

གཙང་མ་ཀླུ་ཡི་རྒྱལ་ཁམས་ལ།  །མི་གཙང་གྲིབ་ཀྱིས་མནོལ་པ་འདི། །

དང་པོ་བྱུང་བ་གང་ནས་བྱུང་།  །བར་དུ་རྐྱེན་པ་ཅི་ཡིས་རྐྱེན། །  ་

མཐའ་མ་འབྱུང་བ་ཅི་འདྲ་འབྱུང།  །དེ་ལ་ཕན་པ་ཅི་ཡིས་ཕན། །

མ་སྒྲིབ་མ་སྦས་གསལ་བོར་སྟོན།  །

译：上方吉祥的神坛上，万有世间的占卜主，

贝赛陶赛达赛三神子，占卜世系战神我请呼，

玛桑念主贡恩我请呼，遍察世事唐巴我请呼，

  呼请来把占卜明指示！

  烟雾弥漫盖占卜，隐晦混乱遍卦象。

  上方扫去如云暗！下方擦掉黑暗障！

  中间拭净如尘乱！不明晦气全扫光！

  擦拭明亮赛水晶，磨镜如璁光泽亮，

  今日明白来占卜，为问清净龙国土，

  处处散布这秽气，当初究竟来何处？

  中间还有啥灾难？最后会生啥变故？

  何法对治能见效？不要掩盖请明示！ 

占卜是藏族最古老的传统，苯教之笃尔苯（བརྡོལ་བོན།）、伽尔本（འཁྱར་བོན།）和居尔本（བསྒྱུར།），分别为人们卜卦祈福。上祀天神，下镇鬼魔，预测吉凶，更为重要的是还为病人占卜诊断、乞求神药、驱邪祛病等，占卜师兼巫医身份。吐蕃时期尽管形成了较为系统的医学理论体系，但问卜求医仍占上风。如敦煌古藏文写卷P.T.1047载：“三代人如国王般人丁兴旺?其后子息衰竭。或大本命神不悦，引来魔鬼、赞哲鬼、瘟疫、厉鬼等。问国王、尚论之寿元大凶（192例中第8例）”；P.T.1055载：“属于‘火土’，身无病，生命平安，吉；……病人无须服药能愈（第8例）”、“问家宅、寿元，终被妖魔所缠，一切仪轨无救。问邪魔，有帝释天、地仙桃朗相扰。病人无救（第8例）……”占卜至今在藏族民众生活中具有相当影响，特别是问卜求医，作为现代医疗的一种补充仍然活跃在民间。

ཨ་ཁ་མོ་ཡི་འཚུབ་པ་ལ། །          མོ་རྩེ་བཟང་ཡང་མོ་ཁོག་ལྗིད། །                  

ཕྱི་ས་མཐོ་ཞིང་རང་ས་གུད། །         དེ་སྟེ་རིམ་གྲོས་ཕན་པ་ཙམ། །              

གཙང་མ་ཀླུ་ཡི་རྒྱལ་ཁམས་རྣམས། །      མི་སྲིད་ཐན་དང་མི་སོས་ནད། །            

དང་པོ་བྱུང་བ་མི་ཡུལ་ནས། །         སངས་རྒྱས་བསྟན་པ་སྤེལ་བ་ལས། །             

ཀླུ་ཡིད་མ་འདུལ་བཀའ་ཆད་བརྩམས། །     རྣམ་སྨིན་དེ་ཡི་ལ་ཡོག་འདྲ། །               

བར་དུ་མེ་འཁྲུག་ཐབ་གཞོབ་གདོན། །      ཐ་མ་ཕན་ཐབས་མ་གྲུབ་ན། །              

ཀླུ་ཡི་རྒྱལ་ཁམས་སྟོངས་ཐག་ཆོད། །       ཕན་ཐབས་འཛམ་གླིང་མི་ཡུལ་ནས། །           

མནོལ་གྲིབ་བསང་བའི་བླ་མ་ལ། །        པ་དྨ་འབྱུང་གནས་མ་ལོན་ན། །                

ཐབས་ཟད་བློ་ཟད་གཉིས་ཀ་རེད། 

译：哎呀这卦不顺利，卦端虽好卦底重，

他方高而本位衰，禳解只能稍有用。

清净龙界的下界龙国土，罕见梦兆难治的病，

最初是从人间生。

那时佛法普弘传，唯有龙心不顺从。

并且违命成业果，因而现在得报应。

中间烧燎不净物，污秽冲撞犯灶神。

最后若不设法治，龙界必将一片空。

在南瞻部洲人世间，有位上师叫莲花生，

他具有驱邪逐秽法，最好是前去把他请。

占卜师多吉昂雅师祈求各方神灵，占卜明示龙界得瘟病之因：一是不顺从佛业，“那时佛法普弘传，唯有龙心不顺从，并且违命成业果，因而现在得报应”；二是不遵从佛法，中间又“烧燎不净物，污秽冲撞犯灶神”。由于严重触犯了神灵，“他方高而本位衰，禳解只能稍有用，最后若不设法治，龙界必将一片空。”当神秘哲学盛行时，宗教医学和巫术就会走上前台。比如在遇到比较大的自然灾害和社会灾难时，恐惧遮蔽了理性，人们试图凭借巫术手段抵挡威胁他们的恶魔，回归原始主义。就像希腊的医生和哲学家们对疾病的特性苦思冥想的时候，很多人却根据宗教来解释疾病，到神庙里去寻求治疗，他们认为灾难和不幸是诸神降下的，疾病亦是如此。阿波罗的飞镖带来了瘟疫，蛇发复仇女神惩罚犯罪并带来了胡言乱语的疯狂，美杜莎的凝视让人瘫痪，她的画像被人视作护身符佩戴在身上，以保护他们免受邪恶之眼的伤害。基于相似的思维，在藏族古代文化里，由于不顺从佛法、冲撞神灵，给龙界带来毁灭性的瘟病。占卜明示，唯独去寻觅能够解释神意、安抚众神的莲花生大师来驱邪逐秽，龙界方可从灾难中得到解脱。

三、五种龙族五毒苦：病因解析

龙界遵照占卜师的卦旨，请来莲花生大师为龙界治病。治病要找出病因，莲花生大师对龙界突如其来的瘟病作了以下解释：

སྐྱབས་དཀོན་མཆོག་གསུམ་ལ་གསོལ་བ་འདེབས།  །མ་རིག་ངོ་བོ་དུག་ལྔའི་ནད། །

རང་རིག་ཡེ་ཤེས་སྨན་གྱིས་གསོ།  །སྐུ་ལྔ་ལྷུན་གྱིས་གྲུབ་པར་ཤོག །

ཕྱི་ལྟར་རླུང་མཁྲིས་བད་ཀན་གསུམ།  །ནང་ལྟར་ཚ་གྲང་འཁྲུག་པ་གསུམ། །

གསང་བ་ཆགས་སྡང་གཏི་མུག་གསུམ།  །བྱུང་བ་སེམས་ཀྱི་ཀློང་ནས་བྱུང་། །

ཐིམ་ཡང་ནམ་མཁའི་ཀློང་ན་ཐིམ།  །ཕྱི་ཡི་འབྱུང་བཞི་དུག་གི་ཕ། །

ནང་གི་འབྱུང་བཞི་དུག་གི་མ།  །དཀོན་མཆོག་གསུམ་པོ་དུག་དང་བྲལ། །

བདེན་པ་འདི་ཡི་བདེན་ཚིག་གིས།  །དུག་གསུམ་འབྱུང་བཞིའི་ནང་དུ་སོང་། །

译：祈请三宝皈依处，请以自证妙智药，

治疗无明五毒病，任运成就五身果！

外现气胆肝三病，内现寒热躁三苦，

密现贪嗔痴三毒，生即从自内心生，

隐没要隐虚空去，外四大是生毒父，

内四大是生毒母，三宝远离诸毒相，

仗此真谛真词句，三毒使归四大中！ 

在人类社会中，与疾病有关的信仰与实践往往构成一种文化的中心特征。因地域、环境、文化模式不同，身处其中的人们便自然地形成了风格各异地对疾病病因的解释以及治疗实践模式。经过长期的历史沉淀，每一种文化也都自然而然地拥有一套较为系统的疾病观念。 “外现的气胆肝三病，内现的寒热燥三苦，密现的贪嗔痴三毒，生即从自内心生”，史诗托莲花生大师之口对龙界病因的解析，正是藏医学的理论基础，是藏族先民在长期的历史发展过程中与大自然互动、适应之后总结出的宝贵经验。《四部医典》提到：“疾病发病的原因有两个，即远因和近因。远因又分为两部分：即疾病发生的总因和各种疾病发生的具体原因。发病的总因，由于没有正确的理解无我的本性，从而产生了无明，犹如鸟儿虽然在空中飞翔，但他和自己的影子始终不能离开。一切众生虽然安乐地生活着，但由于无明之故，也与疾病始终不能分离。特别是由于无明产生的贪欲、嗔怒、痴愚三毒之故，使隆、赤巴、培根失调，产生了三种灾害。近因，由于破坏了隆、赤巴、培根三者的平衡状态而产生了疾病，危害身体。”而隆、赤巴、培根的三因是存在于心理隐匿处的贪、嗔、痴三情；贪、嗔、痴三情又是催生隆、赤巴、培根的根源。赤巴紊乱，身体的元气受燃烧之害，因为它的本性属火，虽然位于身体的下部，然而也能向上燃烧，所有的热症均由它产生。培根紊乱时，身体就要降温，因为它的本性属土和水，沉重而凉，虽然处于身体的上部，然而也能向下坠落，一切寒证均由它产生。隆具有寒热两者的性质，当有太阳的性质时，则成为燃烧身心元气的伙伴，当有太阴的性质时，则成为寒冷的伙伴，因此，隆是在身体上下、内外各处运行着，是寒热紊乱的主因。

作为藏族传统文化的重要组成部分，藏医理论不可避免地受到佛教思想的影响。佛陀认为贪、嗔、痴三毒，是产生“我执”、束缚“轮回”、断绝“超脱”之路的魔障。世间一切烦恼均源自于“我执”，由于“我执”而不明“无我”，贪、嗔、痴三毒如影随形，所以有专门调伏“三毒”的经文。藏医理论遵循佛教经典的基本思想论述医学问题，这种受佛教影响的藏医理论在民间文学中体现得生动形象。

四、三宝远离诸毒相：治疗方法

莲花生大师认为，外在的四大不调是致病的因素，内在的贪、嗔、痴等五毒更是引发各种疾病的主因。治疗五毒引起的疫病，需要消除隐藏在内心深处的五毒方可痊愈。于是在那里造起了圣者狮子乳的坛城，以净除诸种物品秽气的咒语进行了加持。然后在五种珍宝的宝瓶中，灌满五种动物的奶子，并加入药草作引子，接着又燃起妙香，用吉祥草蘸起五种净水洒在上面，同时唱起净除污秽的歌：

གསེར་བུམ་སེང་གེའི་འོ་མས་བཀང་།  །རྣམ་པ་རིན་འབྱུང་མཉམ་ཉིད་ཆུས། །

རྗེའུ་རིགས་ང་རྒྱལ་མནོལ་གྲིབ་བཀྲུ།  །དངུལ་བུམ་འདོད་འཇོའི་འོ་མས་བཀང་། །

རྣམ་པ་མི་སྐྱོད་སྟོང་ཉིད་ཆུས།  །རྒྱལ་རིགས་ཞེ་སྡང་མནོལ་གྲིབ་བཀྲུ། །

ཟངས་བུམ་འབྲི་ཟལ་འོ་མས་བཀང་།  །རྣམ་པ་སྣང་མཐའ་སོར་རྟོག་ཆུས། །

བྲམ་ཟེའི་འདོད་ཆགས་མནོལ་གྲིབ་བཀྲུ།  །ཤེལ་བུམ་གཡང་དཀར་འོ་མས་བཀང་། །

རྣམ་པར་སྣང་མཛད་མེ་ལོང་ཆུས།  །གདོལ་བའི་གཏི་མུག་མནོལ་གྲིབ་བཀྲུ། །

གཡུ་བུམ་ཚེ་ཚེའི་འོ་མས་བཀང་།  །རྣམ་པ་དོན་ཡོད་བྱ་གྲུབ་ཆུས། །

དམངས་རིགས་ཕྲག་དོག་མནོལ་གྲིབ་བཀྲུ།  །རིགས་ལྔའི་ངོ་བོ་ཡེ་ཤེས་ཆུས། །

ཀླུ་རིགས་ལྔ་ཡི་དུག་ལྔ་བཀྲུ།  །མི་གཙང་དྲི་མ་དག་གྱུར་ཅིག །

译：金瓶灌满雪山狮子乳，相现宝生平等性智水，

洗净吠舍龙族慢秽毒！银瓶灌满如意牛乳汁，

相现不动法界性智水，洗净刹帝利龙嗔秽毒！

铜瓶灌满雌牦牛乳汁，相现弥陀妙观察智水，

洗净婆罗门龙贪秽毒！水晶瓶装白绵羊乳汁，

相现毗卢大圆镜智水，洗净贱种龙族痴秽毒！

松石宝瓶装满山羊乳，相现不空称所作智水，

洗净梵种龙族妒秽毒！五部如来体性五智水，

洗净五种龙族五毒苦，但愿不净污秽都净除！ 

佛教所指的“毒”其实就是烦恼，因为烦恼是思想上最大的障碍。烦恼之根本有三，即贪、嗔、痴三毒。《智度论》三十一曰：“有利益我者生贪欲，违逆我者而生嗔恚，此结使不从智生，从狂惑生，故是名为痴，三毒为一切烦恼根本。”佛教认为，这三种烦恼是一切烦恼之根本，它能毒害众生身心，故名为毒。众生也因此三毒，今生后世饱受身心苦痛，轮回不出、不得解脱。所以佛陀要求人们正确认识三毒之危害，通过修行去除三毒，平和心境。三毒加上“慢”和“妒”，则成了五毒。慢是傲慢，以自我为中心的自大；妒是嫉妒，因为别人好而记恨。“慢”和“妒”都是阻碍人进步的心理要素之一，所以佛教强调要去掉“慢、妒”。

莲花生大师认为根治龙界瘟病的根本为“皈依三宝，远离五毒”，所以用灌在金瓶里的雪山狮子乳，来洗净吠舍龙族“慢秽毒”，用灌在银瓶里的如意牛乳汁，洗净刹帝利龙“嗔秽毒”；用灌在铜瓶里的雌牦牛乳汁，洗净婆罗门龙“贪秽毒”；用装在水晶瓶白绵羊乳汁，洗净贱种龙族“痴秽毒”；用装在松石宝瓶里的山羊乳，洗净凡种龙族“妒秽毒”；五部如来体性五智水，洗净五种龙族五毒苦。

在所有古代宗教仪式中，不洁与肮脏被认为是传染病的来源，无论什么人，只要接触过“不干净”的人，自己也变得不干净，未经净化仪式不得进入神庙。藏族传统观念里，净化不净（污秽）除了洗礼，还需要烟熏。冬青子、香柏枝、艾草、柳木是常用的净化物品。

སུར་དཀར་དུང་གི་མེ་ཏོག་ཅན།  །འཁན་པ་གསེར་གྱི་ཐི་གུ་ཅན། །

འོམ་བུ་ཟངས་ཀྱི་འཛེར་བུ་ཅན།  །ཤུག་པ་གཡུ་ཡི་ལོ་མ་ཅན། །

ཉ་སྦྲིད་བྱུ་རུའི་ལན་ཚར་ཅན།  །ཤིང་སྣ་ལྔ་ཡི་དུད་པ་ཡིས། །

ཀླུ་རིགས་ལྔ་ཡི་ཉམས་གྲིབ་བསང་།  །བཀྲུ་འོ་བཀྲུ་འོ་མི་གཙང་བཀྲུ། །

བསང་ངོ་བསང་ངོ་ཉམས་གྲིབ་བསང་།  །བྱེར་ཅིག་བྱེར་ཅིག་གྲིབ་གདོན་བྱེར། །

དྲོངས་ཤིག་དྲོངས་ཤིག་ཚེ་བཅུད་དྲོངས།  །གཙང་མ་ཀླུ་ཡི་རྒྱལ་ཁམས་རྣམས། །

ནད་མེད་ལྷ་ལུས་ལེན་པར་ཤོག  །རྒས་མེད་བཅོ་ལྔ་འགྲུབ་པར་ཤོག །

ལེའུ་ལྷ་ཡིས་སྐྱོབ་པར་ཤོག  །ཉི་མ་དེ་རིང་ཕྱིན་ཆད་ནས། །

ཀླུ་རིགས་ནད་ལས་ཐར་བར་ཤོག  །འཛམ་གླིང་བོད་ཀྱི་ས་ཆ་ན། །

ཆར་ཆུ་དུས་སུ་འབབ་པར་ཤོག  །ལོ་ཕྱུགས་རྟག་ཏུ་ལེགས་པར་ཤོག །

མི་ནད་ཕྱུགས་ནད་ཆད་པར་ཤོག  །ཀླུ་ཁམས་བདེ་ལ་འགོད་པར་ཤོག །

བཀྲ་ཤིས་ཕུན་སུམ་ཚོགས་པར་ཤོག །

译：开白花的冬青子，长绿叶的香柏枝。

  有金丝的艾蒿草，有铜钉的红柳木，

  有瓣穗的鸡爪柳，五种草木燃烟雾，

  五龙晦气愿熏除！洗呵洗呵洗污秽，

  熏呀熏呀熏晦气，散呵散呵散阴影，

  招呵招呵招寿露！整个清洗龙世界，

  愿享无病天身福！愿永远年轻不衰老，

  守舍神愿作救护！愿从今天这日起，

  龙病全部都解除！愿瞻部洲雪域土，

  风调雨顺降四季！愿年丰物阜畜群旺，

  愿人畜康泰五病疾！愿龙界生灵保平安，

  愿一切吉祥又如意！ 

每一种世界观都会衍生出一套病因学观念，并相应地确立在病因学理论之上的治疗方法。在深受佛教和苯教影响的藏族人看来，疾病的产生并不仅仅是生物的实体发生了化学上的不平衡，还有一部分可能是前世的孽缘、鬼怪作祟、咒师施咒等超自然力量因素作用的结果。《四部医典》也将病因分为三类：今生所生的疾病；由于前世宿业之故所生的疾病；以上两种原因混合所致的疾病。对于前世宿业之故所生的疾病只能借助宗教的力量才能彻底解决。“五种草木燃烟雾，五龙晦气愿熏除！洗呵洗呵洗污秽，熏呀熏呀熏晦气，散呵散呵散阴影，招呵招呵招寿露！整个清洗龙世界”，正是这种观念的真实写照。

五、龙病痊愈得平安：治疗效果

 莲花生大师唱毕，使用净水洗涤，用香气烟熏，顷刻之间，一切龙病全部消解，跛子跳起了舞蹈，哑巴放声歌唱，盲人看见大师尊容，聋子听到了声音。

གླུ་སྐྱིད་ཅིག་ཡང་སྐྱིད་ཀླུ་ཁམས་སྐྱིད།  །རེ་དགའ་རེ་སྐྱིད་སྙན་པའི་གླུ། །

གླུ་མཆོད་དྲིན་ཆེན་བླ་མ་མཆོད།  །བསམ་པའི་བླ་མ་ཕེབས་པས་མཆོད། །

བསྒྲུབ་པའི་བྱ་བ་གྲུབ་པས་སྐྱིད།  །འཆི་བའི་ནད་ལས་ཐར་བས་སྐྱིད། །

ཀླུ་ཡུལ་བདེ་ལ་བཀོད་པས་སྐྱིད།  །བདེ་སྐྱིད་མཚར་གླུ་དེ་རིང་ལེན། །

མཚར་གླུ་མི་ལེན་ཀ་མེད་རེད།  །ཀླུ་ཡུལ་ནེའུ་གསེང་གཡུ་ཐང་ནས། །

ཞ་བོས་བྲོ་རྡུང་ཁྲིགས་སེ་ཁྲིག  །ལྐུགས་པས་གླུ་ལེན་ཀྱུ་རུ་རུ། །

ལོང་བས་ཞལ་མཇལ་ལམ་སེ་ལམ།  །འོན་པས་ཆོས་ཉན་ལྷངས་སེ་ལྷང་། །

ཀླུ་ཁམས་ནད་ལས་གྲོལ་བའི་རྟགས། །ཞར་སྤྱོད་པས་མི་ཚད་བྲོ་གར་སྒྱུར། །

ལྐུག་ཤོད་ལས་མི་ཚད་གླུ་སྙན་ལེན།  །མིག་གསལ་བས་མི་ཚད་ལྷ་ཞལ་མཇལ། །

འོན་སངས་པས་མི་ཚད་དམ་ཆོས་ཉན།  །ནད་དྲག་ལས་མི་ཚད་གཟི་མདངས་རྒྱས། །

译：乐了再乐龙界乐，欢喜乐唱妙歌，

  大恩上师用歌供， 歌供大师莅龙国！

  事已办成真幸福，摆脱病魔心欢乐。

  幸福歌曲今日唱， 不唱心头不快活！

  在这奈桑玉塘滩，瘸子复原舞翩跹，

  哑巴唱歌声悠扬，盲龙睁眼见师面，

  聋子开耳听法语，病龙痊愈得平安。

古代所有神祇都有治疗疾病的法力。宙斯被视为救世主宙斯，在罗德岛被崇拜为“医神宙斯”；赫拉是“女神赫拉”，在罗马则是“大救星朱诺”；在利姆牧诺斯岛，赫菲斯托斯坠落之处的泥土成了一味药，用来治疗蛇咬伤和躁狂症。智慧女神雅典娜在雅典和基奇科斯岛被人们当作“健康女神”来祈求；阿波罗被视为医学的发明者。莲花生大师作为佛教的传播者，也同样具有驱邪逐秽的神力，被誉为“医师”、“救世主”。在宗教盛行的时代，医师在所有宗教崇拜中扮演着一个非常重要的角色。《福音书》中也叙述了大量治病的实例，耶稣基督治好了恶魔附身者、瞎子、麻风病人和瘸子，以及患上各种慢性病的人和身体虚弱的人，甚至让死者复活。他凭借自己身上具有的神力给人治病，被认为是证明上帝力量的最有力的论据，在异教徒皈依的过程中扮演了一个非常重要的角色。莲花生大师传播佛教时与当地苯教竞争，也是通过神奇的治病救人的经历来证明皈依三宝能够远离诸毒困扰。

医学人类学家认为，文化系统的信仰、价值与习俗是疾病与治疗的根本因素，作为文化的重要组成部分，医疗体系与疾病认知是社会文化的适应策略，与文化的其他部分紧密相关。不同文化有着不同的病患观念、建立在不同病患观念上的医疗保健行为也有很大差异。藏族对疾病的认知与其传统的信仰密切相关。佛教和苯教在长期的历史发展过程中影响无处不在，渗透到社会生活的各个层面。藏族传统的世界观、价值观、人生观以及行为规范都来自佛教和苯教，尤其是佛教，因此对他人、对自己和对身体的看法、疾病的认识都浸染着浓郁的宗教导向。《格萨尔》中龙界与莲花生大师对疾病的认知，正是藏族先辈疾病观念的真实写照。如龙界认为瘟病的起因可能为“前世宿业果”、“咒师作怪”、“造孽得报应”；而作为巫医兼职的占卜师认为是离开佛教的教诲、人的行为不端、冲撞神灵所致，这些都是原始巫术思想和佛教因果轮回观念的具体体现。莲花生大师作为解救众生之苦的医者，把这场瘟病的病因最终归结为“无明五毒”，“无我”、“超脱”是佛教思想的最高境界，把一切疾病归为“不解无我”、“无明五毒”上，是佛教思想在医学上的典型反映；在治疗上除了一般药物疗法外，伴有咒语、仪式治疗祛除五毒晦气。这显然是佛教贪、嗔、痴、慢、妒“五毒”教诫的体现。贪、嗔、痴、慢、妒五种不正确的认知导致疾病，是把生理疾病与心理问题相联系，视为缘起致病的一环，体现了佛教的身心疾病观。

当然，在医疗技术发达的今天，我们已经知道了暗示的心理机制对治疗疾病的重要作用，并有意识地使之为治疗疾病服务。毫无疑问，暗示和自我暗示，可以消除某些疾病症状。医学人类学家亨利·欧内斯特·西格斯特在田野调查中发现，信仰、宗教的张力创造了一种有利于治疗的精神状态，始终有一些特殊患者在宗教崇拜中寻求治疗；很多是慢性病患者，其中很多是神经功能症患者。歇斯底里症最容易对这样的治疗做出响应。佛教经常以佛法祛除众生贪、嗔、痴、慢、妒等五毒，因此，在现代医学中，仍然可以适当运用佛教的身心疾病观和心理暗示治疗一些精神疾病。

周毛先，女，藏族，青海热贡人，2015年获兰州大学民族学研究院藏学专业博士学位，西北民族大学中国语言文学学部副教授，硕导。主要从事藏族文化、格萨尔文化、藏边社会研究。在《西藏大学学报》《西藏研究》《青海民族研究》《青海社科》《中国民族学》等核心期刊上发表学术论文十余篇，其中论文《“我们与他们”：隆务格曲“蔡孜德裕”人的格萨尔文化与族群边界研究》荣获“甘肃省第十五次哲学社会科学优秀成果奖”。主持2017年度国家社科基金项目《汉藏边缘之“霍尔”人的格萨尔信仰与多元宗教对话共生研究》、2017年度甘肃省高校科研项目《甘肃白龙江流域新发掘的苯教格萨尔祭祀仪轨文献整理与研究》， 2018年度中央高校创新团队项目《多民族史诗与口头传统》、2016年度中央高校基本科研业务项目《“霍尔”人的格萨尔信仰与认同变迁研究》等。